Mormonismo
- Para sa mas na pankagabsan na impormasyon mapanungod sa relihiyosong denominasyon na nagsusunod sa mga katukdoan ni Joseph Smith Jr. asin kan Libro ni Mormon, hilnga sa An Mga Gibo nin mga Banal sa Huring-Aldaw. Para sa mas espisipikong impormasyon mapanungod sa Simbahan na LDS (Mormons), hilnga sa An Simbahan ni Jesukristo nin mga Banal sa Huring-aldaw.
An Mormonismo komponido nin mga elemento na relihiyoso, institusyunal, asin pankultura kan mga naenot na mga Kahiroan nin mga Banal sa mga Huring Aldaw asin kan modernong denominasyon kaini na minagikan pa sa pamamayo ni Brigham Young. Lalo na, an Mormonismo nakatakod sa An Simbahan ni Jesukristo nin mga Banal sa Huring-Aldaw (LDS Church) asin Pundamentalismong Mormon. An termino bakong pankagabsan na minapanungod sa iba man na mga sanga kan grupo nin LDS siring sa Komunidad ni Kristo (Community of Christ). An terminong Mormonismo minagikan sa Libro ni Mormon, saro sa mga relihiyosong teksto nin pagtubod kaini. Base sa kapangaranan kan librong ini, an mga naenot na mga tagasunod kan pundador na si Joseph Smith Jr. iyo an pinag-apod na mga Mormons, asin an saindang pagtubod pinag-apod na Mormonismo. An termino inisyal na pinagkonsidera na may panlait na kahulugan pero bako na sa ngonyan.
An Teolohikong Mormonismo (Theological Mormonism) iyo an sarong porma nin Restorasyonismo (Restorationism) na minahiras nin sarong komon na kamugtakan nin mga pagtubod sa iba pa man na mga Grupo nin mga Banal sa mga Huring Aldaw, na minabale sa paggamit kan Bibliya, siring sa iba pang mga relihiyosong mga teksto na minabale sa Libro ni Mormon asin Doktrina asin mga Tipan. Ini minapalaen sa iba pang mga grupo nin mga Banal sa Huring Aldaw sa tradisyon nin huli ta ini man minaako kan Perlas nin Dakulang Kahalagahan bilang parte nin saindang kanoniko, asin ini igwang historya sa katukdoan nin kadakul na pag-agom (poligamiya), maski na ngani na an LDS na Simbahan pinaghale na an gibong ini magpoon pa kan ika-20 siglo. An Pankulturang Mormonismo (Cultural Mormonism) minabale nin sarong klase nin pamumuhay na ipinagpasunod kan Mormon na mga institusyon, asin minabale sa kultura nin mga Mormon na nabibisto sa kulturang ini, pero bako man gayong uyon sa teolohiya.
Halipoton na Historiya
baguhonAn Mormonismo naggikan sa mga huring panahon nin 1820, siring na si Joseph Smith, Jr., pundador kan Grupo nin mga Banal sa Huring Aldaw nagsabi sa saiyang mga kairibahan asin pamilya na saiyang nanagboan an lugar kan pinaglubungan nin sarong libro nin bulawang lamina (golden plates) na pinagsurat nin suanoy na Amerikanong mga propeta. Si Smith nagsabi na an Anghel na si Moroni, na iyo ang tagapagbantay kaining mga lamina, an nagtukdo saiya kaining mga kasuratan asin ta an saiyang misyon iyo na ipublikar an sarong sinalin kaining libro na saiyang pinaghunang makapagpakusog kan Kristiyanong kaisipan. An gibong ini, pinagpublisa kan 1830 bilang an Libro ni Mormon, na nagsirbeng sarong pundasyon para sa Simbahan ni Kristo (Church of Christ) na pinagtugdas ni Smith.
An simbahan nagpadagos sa pagdakula sagkod na siya nagadan kan 1844, na nakapagdulot nin sarong krisis nin pagsangli (succession crisis). An kadaklan kan Mga Banal sa mga Huring Aldaw pinagpili si Brigham Young na saindang magin lider asin iyo nagpangenot na magpaduman sa sarong lugar sa Mexico na sa dae nahaloy na panahon nagin Teritoryo nin Utah (Utah Territory). Sa panahon na ini an Simbahan pinag-apod nang An Simbahan ni Jesukristo nin mga Banal sa Huring-Aldaw (LDS Church). Duman, saindang publikong pinagbalangibog an kadakul na pag-agom (sarong porma nin poligamiya), na si Smith iyo an sikretong nagpasunod kan mga enot pang mga taon. An Kadakul na Pag-agom(plural marriage) iyo an nagin mas bantugan sa pagtubod na ini asin iyo an nagtaong kahulugan sa karakteristikong panahon kan ika-19 siglo. Kaya lang, an gibong ini makusog na pinagbarangilan sa ibang mga lugar ka Estados Unidos, na minapatakot sa simbahan kan LDS sa danay kaining pagkatugdas bilang sarong ligal na institusyon. Naka-atubang sa sarong madoon na pagsubok, an LDS lider na si Wilford Woodruff nakapagmati na siya mayong ibang pagpipilian kundi an pag-isyu kan 1890 Manifesto na opisyal na pinagpapangalad na sa Simbahan an pag-aagom nin kadakol.
Sa mga nagsurunod na mga taon, nagkapirang saraditon na mga grupo nin Mormons nagsuhay na sa Simbahan nin huli sa isyu kan kadakol na pag-agom, nakahirong magporma nin nagkapirang mga denominasyon nin Pundamentalismong Mormon (Mormon Fundamentalism). An LDS na Simbahan nagdistansiya na gikan sa mga grupong ini, asin naghimong maipagbalangibog an sarong pinakadanay na Amerikanong pananaw nin monogamiyang mga pamilya (monogamous family). Magpoon sa panahon na idto, an LDS na Simbahan na tatak nin Mormonismo an dakulaon na naghalo sa pinakakultura nin mga Amerikano. An mga lider kan LDS na Simbahan pinaghingohang mabawasan an mga pagkakaiba kaini sa Amerikanong Kristiyanidad(American Christianity).
Teolohiya kan Mormons
baguhonAn pinakatugmad na teolohiya kan Mormonismo naggigikan sa kanonikong mga kasuratan kaini, na minabale sa Bibliya asin tolo pang ibang mga libro. Ini man naggigikan sa mga pinagsasabi kan mga lider nin Mormons asin sa Pamanang-Regalo (Endowment) sa seremonyang Mormon. Sa pagsunod kan desinyo na ipinagpamugtak ni Joseph Smith Jr. asin Brigham Young, an LDS na simbahan minabisto sa sarong tawo, an pirmeng pinag-aapod na “An Propeta”, bilang bugtong na ultimong tagapagtaram nin Diyos. Sa LDS na Simbahan asin sa kadakul na Mormons na mga pundamentalistang mga organisasyon, an Propeta iyo ang nagkakapot kan titulo na Presidente kan Simbahan. Sa hababang pananaw, an teolohiya kan Mormons minagikan man sa mga pinagtataram sa paagi nin hababang pankagabsan na mga awtoridad nin relihiyon, na pinagbibisto man na mga propeta asin mga apostoles.
Teolohikong mga Pundasyon
baguhonAn pinaka-awtoridad na pinaggigikanan nin Teolohiya kan Mormons iyo an mga kanonikong mga kasuratan, na kinabibilangan kan Bibliya, an Libro ni Mormon, an Doktrina asin mga Tipan, asin an Perlas nin Dakulang Kahalagahan. Sa mga librong ini, an mga Mormons nangangaputan na an Libro ni Mormon iyo “an pinakatama kesa ibang libro sa ibabaw nin kinaban asin iyo an panulok-gapo (keystone)kan saindang relihiyon.” An Bibliya pinagtatanggap bilang “an tataramon nin Diyos basta ini pinagsalin nin tama.” An hararom asin dikit na bistadong mga doktrina kan Mormons mapuwedeng mananagboan sa mga natatadang duwa pang mga libro, an Doktrina asin mga Tipan asin Perlas nin Dakulang Kahalagahan, siring man an mga pinagtataram kan mga lider kan mga Mormons, asin gikan sa Pamanang-Regalo (Endowment) na seremonya kan mga Mormons. Minsan, an mga parte kan bersiyon kan Bibliya sa paagi ni Joseph Smith, Jr., iyo an pinagkokonsiderang mas ma-awtoridad, asin sa iba pang mga talaan pinagbale na an Perlas nin Dakulang Kahalagahan. Kaya, an teolohiya kan Mormonismo konsistido kan sarong pinaghalong ugat kan Kristiyanidad asin kadagdagan na mga kapahayagan, lantadan na mga pagsasalin kan ibang pinaniniwalaan na mga suanoy na mga kasuratan, asin komentaryo ni Joseph Smith asin iba pang Mormons na lider.
Bilang kadagdagan sa sarong pankagabsan na paniniwala sa Bibliya asin sa Pagbabayad-sala ni Jesus, kadakul na mga katukdoan sa Mormons an nagkahiriras kan ibang paksyon sa pinaka-ugat nin Kristiyanidad. Halimbawa, an teolohiyang Mormons pinag-aayon an Restorasyonismo (sarong paniniwala sa sarong Dakulaon na Apostasya na sinundan sa paagi nin sarong Restorasyon), Mileniyalismo (paniniwala sa sarong ribong taon na pamamahala nin katuninongan sa ibabaw nin kinaban pagkatapos kan Ikaduwang Pag-abot), asin pagbubunyag sa paagi nin paglubog, an pagsikwal sa doktrina nin orihinal na kasalan, Apostolikong Pagsangli (sa paagi nin sarong bisyon nin apostoles pasiring ki Joseph Smith), asin Kapagpadagusan (Continuationism).
Kaya lang, an mga pundasyon kan teolohiyang Mormons iyo na ini tunay na nalalaen sa kadakul na paagi gikan sa pinakatradisyunal na Kristiyanidad. Sa historikong talaan, an Mormonismo pinagsusunsay sa doktrina nin kadakul na pag-aagom (plural marriage), na pinaggigibo pa man sagkod ngonyan kan mga Pundamentalismong Mormons, maski na ngani na haloyon na ining pinagtalikudan kan LDS na Simbahan. An teolohiya kan Mormons dae nagsusunod sa Kredo nin Nicene (Nicene Creed), sa arog kaini pinaghihiling an Trinidad (Trinity) bilang tolong persona na may kaniya-kaniyang pisikal (o, sa kaso kan Banal na Espiritu, espiritu) na mga kahawakan. An Mormonismo minabale kan sarong tunay na Kosmolohiya nin Mormons (Mormon Cosmology), sarong pambihirang Plano nin Kaligtasan (Plan of Salvation) na minaayon sa Tolong mga Kalangitan (three heavens): An Selestiyal (Celestial) na an kaluwalhatian kaini kaagid sa liwanag nin saldang; terestriyal (Terrestrial) na an kuluwalhatian kaini kaagid sa liwanag nin bulan; asin Telestiyal (Telestial) na an kaluwalhatian kaini kaagid sa liwanag nin mga bitoon. Iyo ini an sarong doktrina nin eksultasyon (Exaltation) na minaayon sa abilidad kan mga tawo na magigin mga diyos asin mga diyosa sa pagkatapos kan mortal na buhay.
Mga Pagkakaiba sa tahaw kan Pinakaugat asin Pundamentalistang Mormonismo
baguhonAn ugat na pagkakaiba sa tahaw kan Pinakaugat na Mormonismo kan LDS na Simbahan asin mga Pundamentalistang Mormons iyo an doktrina nin kadakul na pag-aagom (plural marriage). Sa LDS na Simbahan, an doktrinang ini pinagtalikudan na sa kapinunan pa sana kan ika-20 siglo, pero ipinagpadagos kan mga pundamentalistang mga grupo, na naniniwala na sa paggigibo iyo ini an sarong kaipuhanan para sa Eksultasyon (an pinakahalangkaw na antas nin kaligtasan), na magtutugot sainda na magigin mga diyos asin mga diyosa pagkatapos kan mortal na buhay. An pinakaugat na mga Mormons, sa kabaliktaran, naniniwala na an sarong solong Selestiyal na Pag-agom (Celestial Marriage) iyo lang an kinakaipuhan para sa Eksultasyon (Exaltation). An mga Mormons naniniwala sa Poligamiya arog sa ki Abraham asin kadakul pang ibang mga Biblikong mga Propeta.
An pagkakaiba sa LDS na Simbahan, an mga pundamentalistang mga Mormons dagos na naniniwala man sa sarong bilang nin mga ibang doktrinang pinagtutukdo asin pinaggigibo ni Brigham Young kan ika-19 siglo, na an LDS na Simbahan puwedeng pinagtalikudan na ini, pinagsikwal na, o temporaryong pinaghale. Kabali kaini:
•An batas nin konsagrasyon na nabantog man bilang Pinagkasararong Orden (temporaryong pinaghale kan LDS na Simbahan kan ika-19 siglo);
•An Adan-Diyos na mga katukdoan na pinagtukdo ni Brigham Young asin iba pang naenot na mga lider kan LDS na Simbahan (pinagsikwal kan LDS na Simbahan sa katahawan kan ika-20 siglo);
•An prinsipyo kan pagbabayad-sala sa paagi nin dugo (pinagsikwal kan LDS na Simbahan sa katahawan kan ika-20 siglo); asin
•An dae pag-ayon sa mga Itom na Tawo na magkaigwa nin pagkasaserdote (pinagtalikudan kan LDS na Simbahan kan 1978).
An mga pundamentalistang mga Mormons naniniwala na ining mga prinsipyo napasalaang pinagtalikudan o pinagbago kan LDS na Simbahan, na sa dakulang parte nin huli sa pagmawot kan mga pamayo kaini asin mga miyembro na makiayon na sa pinakaugat kan Amerikanong sosyedad asin paglikay sa mga persekusyon asin pakipag-iwalan na iyo ngani an nakapagpakusog sa kabilugan kaini sa naenot na mga taon. An iba man nagtutubod na ini kinakaipuhanan sa ibang punto para sa “sarong restorasyon kan gabos na mga bagay” na magigin tunay na sarong pinanumbalik na Simbahan ni Jesukristo.
An Relasyon sa Hudaismo
baguhonNin huli sa pagkasaralak nin kadakul na Lumang Tipan na mga ideya sa teolohiya kaini, an Mormonismo nag-aako nin sarong historikong pakikipagrelasyon sa Hudaismo. An mga paniniwala kan mga Mormons kun minsan may kapantayan sa mga Hudaismo asin mga nagkapirang mga elemento sa kultura nin mga Hudiyo. Iyo ini an primerong pinaggigikan kun ano an historiko asin doktrinang koneksyon sa Hudaismo.
Si Joseph Smith Jr. iyo an nagngaran sa pinakadakulang pinag-eerokan kan mga Mormons na saiyang pinagpundar na Nauvoo, na nangangahulugan “magigin magayonon” sa Hebreo. Si Brigham Young an nagngaran nin sarong tributaryo kan Great Salt Lake, na iyo an “Jordan River.” An LDS na Simbahan nagmukna nin sarong panurat na eskima na pinag-apod na Alpabetikong Deseret (Deseret Alphabet), na pinagbase, sa parte, sa Hebreo. Sa panahon ngonyan, an LDS na Simbahan igwa nin sarong Jerusalem Center sa Israel, na kun saen an nagkapirang mga nasa kolehiyong edad na mga hobenes na nag-aaradal asin nakakanood nin pag-omaw asin pagrespeto sa rehiyon.
An LDS na Simbahan man nagtutukdo na an mga tagapagsunod kaini mga miyembro kan Harong nin Israel. An Patriarkal na Bendisyon (Patriarchal Blessings) pinagreresibe kan haros gabos na mga indibidwal sa saindang kahobenan. Laen pa sa ibang bagay, an katuyuhan kan bendisyon na ini iyo na ipagdeklara an saindang kapag-arakianan (lineage); sa ibang tataramon, sa arin sa doseng mga tribu kan Israel na an indibidwal kaayon.
Sa kabaliktaran, nagkaigwa nin kadakul na kontrobersiya na imbuwelto an grupo nin mga Hudiyo na naghihiling sa ibang mga gibo kan nagkapirang mga elemento nin Mormonismo bilang nakakaanggot. Sa mga panahon kan 1990, an mga Hudiyong grupo balangibog na pinagkokontra an kaugalian kan LDS na pagbubunyag para sa mga gadan para sa mga biktima kan madestrosong panggadanan (Holocaust) asin sa mga Hudiyo sa pankagabsan. Uyon pa sa LDS na Simbahan na pankagabsang awtoridad, Monte J. Brough, “An mga Mormons na nakapagbunyag nin 380,000 biktima kan madestrosong panggadanan na hilom na nagkaigwa nin motibasyon sa paagi nin pagkamoot asin pagkaherak asin daeng gayo naintindihan na an saindang mga kahiroan nakakaanggot sa mga Hudiyo; sinda dae nakapag-isip na kun ano baya an saindang intensiyon bilang sarong “Kristiyanong Kahiroan nin Pagsisirbe” na ini mayong giya asin insensitibo.”
An Misyonaryong Trabaho
baguhonAn misyonaryong trabaho iyo an saro sa mga susing aspeto kan LDS na Simbahan, asin sa pinakaenot na taon kan organisasyon, an Simbahan nagpadara kan enot kaining misyonaryo, si Samuel Smith, tugang ni Joseph Smith, Jr.
Sa kinapondohan kan 2008, nagkaigwa na nin 52,686 na mga misyonaryo na nagsisirbe sa 348 na mga lugar sa misyon. An mission pinagbuksan sa kabilugan nin libreng lugar sa mundo laen lang sa mga lugar na an mga gobyerno dae nagtutugot sa mga misyonero na magbalangibog (sa ngonyan ining mga lugar na komponido nin Middle East, sa ibang mga Aprikanong bansa, siring man sa Tsina, laen lang sa Hong Kong).
And LDS na misyonaryong trabaho pinaggigibo sa paagi nin manduwa-duwa. An lambang hoben na may marahayon na gawi asin pisikal na kapable sa misyonaryong trabaho an pinaglalaoman na makipag-ayon sa sarong misyon. An solong hoben na babaye man puwedeng magsirbe bilang sarong misyonero. An minimum na mga edad para sa mga misyonerong lalake, desinuwebe asin beynte-uno para sa mga babaye. An mga gurang na mag-agom puwede man magsirbe sa misyonaryong trabaho sa bilog na mundo.
Bago an sarong misyonaryo ipagpadara sa saindang kaniya-kaniyang mga misyon, sinda kaipong mag-atendir sa sarong Missionary Training Center (MTC). Sa ngonyan, igwa nin desisyeteng MTC sa bilog na kinaban. Na tangani baya masegurong nakasentro para ki Jesucristo, asin sa pagbabalangibog kan saiyang ebanghelyo, an mga misyonero pinagpapapundong mag-atendir sa ibang mga aktibidades siring baga sa mga party, pakipag-ilusyunan, asin iba pang mga porma nin kalingaan. An buhay sa misyon sarong panahon nin pagpapangadye, pag-aadal nin mga kasuratan, pagtutukdo, asin paghahanap sainda na nagmamawot na magin makusog an pakipagrelasyon sa Diyos. An katamtaman na panahon para sa sarong misyon para sa sarong hoben na lalake, duwang taon; an katamtaman na panahon para sa misyon nin sarong hoben na babaye, desiotsong bulan.
