Quince Martires

An artikulong ini dapit sa mga Bikolanong heroe kan Bikol. Para sa artikulo dapit sa pampublikong espasyo, dumanan an Plaza Quince Martires

An Quince Martires o an Kaglimang Martir kan Bikol iyo idtong kaglimang (15) mga Pilipino, kadakli mga Bikolano, na itinampok na mga martir asin konsideradong heroe huli ta nagadan sinda sa makuring pasakit kan mga Kastila komo pinagsahotan sindang mga rebelde asin kadamay sa mga rebolusyonaryo na nagmamawot rumpagon an gobyernong Kastila. Bilang pagromdom sa sainda, ipinatindog an bantayog sa Plaza Quince Martires.

Monumento para sa Kaglimang Martir kan Bikol. Nahaman kan Nobyembre 29, 1926 kan iskultor na si Federico Barcena

An Martires

Kagsarô (11) sa mga indibiswal na ini an nagadan huli ta ipinabadil sa Luneta kan Enero 4, 1897:

1. Reverendo Padre Gabriel Prieto, taga-Magarao, Camarines Sur asin kura paroko sa Malinao, Albay. Siya tugang ni Tomas Prieto, sarô man sa martires;
2. Rev. P. Severino Diaz, taga-Bulan, Sorsogon, padi sa Katedral kan Naga. Siya an pinaka-enot na Pilipinong nagkapot nin siring na katongdan;
3. Rev. P. Inocencio Herrera, taga-Pateros, Rizal, maestro kan cantor sa Katedral kan Naga;
4. Manuel P. Abella, taga-Catanawan, Tayabas, mayaman na hacendero nageerok igdi sa Naga, na sabi kan historyador na si Jose Barrameda, Jr. nabibisto man sa pangaran na Manuel Rodescado y Santa Rosa;
5. Domingo I. Abella, aki ni Manuel Abella, sarong midbid na agrimensor sa Naga. Siya an pinakang-aki sa gabos na martir ta pinagadan sa edad na 26 anyos pa sana, dawa an ibang historyador nagsabi an edad daa kaini 31 na kan dinakop;
6. Camilo Jacob, taga-Polangui, Albay. Siya retratista, bistong maray magin man sa Albay o Camarines Sur;
7. Tomas Prieto, sarong botecario, nagtapos sa Unibersidad kan Santo Tomas, taga-Naga, ama ni Hon. Gabriel Prieto. Naka-pwesto an saiyang botika sa kantong gayo kan dating lugar kan Teatro Alex ngunyan iyo an May Bank;
8. Florencio Lerma, taga-Quiapo, Manila, parasurat nin mga drama asin komedya, dating kagrogaring kan Teatro Naga;
9. Macario Valentin, taga-Naga, sarhento kan Serenos sa Naga;
10. Cornelio Mercado, taga-Atimonan, Tayabas, empleyado sa Obras Publikas; asin
11. Mariano Melgarejo, taga-Santa Cruz, Manila, saro pa man na empleyado sa Obras Publikas.

An apat sa kinseng martir, dai man nabadil kundi nagadan sa preso o sa harayong lugar kun saen sinda pigdistierro.

Sa kagsarong (11) ini, sa karìgonan kan Resolusyon kan Hunta Probinsyal kan Camarines Sur, na sa pamamayo ni Gob. Julian Ocampo, idinugang pa an apat na martir na dai totoo nabadil duman sa Luneta pero nagtios man nin labilabi sa bilanggoan igdi sa Filipinas asta nagadan o duman na nagadan sa tinapokan sainda sa Fernando Poo, sarong isla na harani sa Aprika. An apat na ini iyo sinda:

1. Leon Hernandez, sarong mayaman na taga-Libmanan, Camarines Sur nagadan sa preso igdi sa Naga pakatapos pagparakadog saiya; siya an ama ni Don Jaime Hernandez, an kagtogdas kan Universidad kan Nueva Caceres asin nagin tolong beses na Secretario de Hacienda sa tolong administrasyon;
2. Ramon Abella, aking matua ni Manuel Abella na nagadan sa Fernando Poo, dawa totoo sabi daa ni Ludovico Arejola ini nagadan sa Cartagena, Espanya;
3. Mariano Ordenanza, taga-Naga, Camarines Sur, empleyado sa Obras Publikas, nasentensyahan 20 anyos na pagkapreso alagad pigtutubod na nagadan sa sarong karsel sa Espanya; asin
4. Mariano Arana, taga-Magarao, Camarines Sur na nagadan man duman sa harayong lugar nin Fernando Poo.

An pagbibista sainda

An mga martir na Bikolnon dinarakop kan Septyembre 16, 1896 asin ihinabla sa kasong rebelyon. Soboot si Tomas Prieto sa libreng boot nagpatotoo kan akusasyon kan gobyerno sibil na limang polong (50) badil an idinoong nin baroto haleng Bate kan katahawan nin Agosto, 1896 asin ta an kargang ini pinadara ni Victoriano Luciano na taga-Kabite asin itinaltag sa mga minasunod: 10 ki Don Manuel Abella; 10 ki Don Florencio Lerma; 10 ki Cornelio Mercado asin an natada' ki Padre Severino Diaz, kura paroko kan Katedral sa Naga. Hale daa ki P. Diaz an mga ini ipinanao man ki Don Camilo Jacob na pinaghatod man daa sa mga rebeldeng nagtatago sa Bukid Isarog. An pagboyboy daa ni Prieto soboot ginibo sa atubangan ni Manuel Ayala sa presensya nin anom na testigo.

Kan Septyembre 20, 1896, si Don Manuel Abella asin si iba pang mga patriotang bikolnon ilinayag pasiring Manila sa boque de vapor na Isarog asin piniot sa Bilibid. An mga padi pigpugol sa kumbento kan Simbahan nin San Agustin duman sa Intramuros.

Kan Desyembre 29, 1896 pinagbista sinda sa kasong rebelyon kan Korte Militar na pinamayohan ni Teniente Moreno Estellet na an sekretaryo iyo si Teniente Ramon Despujol. Bilang pormalidad, sindang mga akusadong patriota kan Bikol pinag-abugaduhan man ngaya ni Kapitan Diaz kan Engineer Corps asin ninda Soura, Jose Taviel de Andrade, Salgado, Rivadulla asin ni Lopez Blanco, gabos sinda mga teniente sa artilleria, infanteria asin caballeria.

Sinasabing kun ano-ano na sana an katikasan an pig-empleo kaidtong mga nagturukaw komo mga Hokom. Sa pagkadog'kadog sainda, an mga militar na awtoridad napatuga' sinda sa maski anong kaputikan, na laban sa saindang boot Hale sa pirit na pagkumpisal, si Piskal Vallespinosa nagtubod na an mga akusado nagkomitir nin aktong rebelyon. An piskal hinorot nanggad an pinakamakuring penalidad sa irarom kan Kodigo Penal kan Espanyol, kagadanan sa pagtaytay-badil sainda.

Masabi pa, kan Enero 4, 1897 an Orden kan Hokom ipinagibo na asin sindang minasunod pinukan sa bala nin mga riple: Don Manuel Abella, Don Domingo Abella, P. Inocencio Herrera, P. Gabriel Prieto, P. Severeno Diaz, Camilo Jacob, Tomas Prieto, Florencio Lerma, Macario Valentin, Cornelio Mercado asin si Mariano Melgarejo.

Iba pang Bikolnon na dapat kuta ta'wan onra sa pagka-martir

An sabi ni Don Mariano Goyena del Prado dakul pa dapat ideklara na mga heroe na Bikolnon ta sinda an dinarakop kan mga Kastila, piniot, nag-aging labilabing pagsakit man sa bilanggoan, o ipigtarapok sa hararayong lugar asta nagadan siring kan su mga pinag-destierro sa Fernando Poo, sa Isla nin Carolinas asin Marianas sa may dagat Pacifico asin sa Jolo, Mindanao.

Segun saiya, enot na semana kan Septyembre 1896, si mga nabilanggo sa Naga ipiglunad sa bapor Isarog, pasiring sa doro'ngan kan Cabusao. Pag'abot sa Cabusao ipighubo sa bapor na Montañes na iyo an nagdara sainda sa Manila.

Si mga nabilanggo sa Albay, kabali na diyan si Padre Gabriel Prieto, ipiglunad sa bapor na Acolus kan Oktobre 9, 1896. Pakalihis 5 aldaw nagdantol na sa Manila. Naabala sa byahe ta naghapit pang Batangas, pinurot pa an 24 bilanggo, apat kaidto mga taga Mindoro.

Sinasabi ni del Prado na dapat kuta 17 an martir na ikinaag sa sinabing monumentong inaapod ngonyan Quince Martires ta an duwang ini na mga taga Albay nagadan man sa Fernando Poo. Iyo sinda Agustino Samson asin si Bonifacio Villareal.

Mga rogaring kan dinarakop sinamsam asin mga preso kinadog'kadog

An mga rogaring kan mga Abella (Manuel, Mariano, Domingo), asin na Ordenanza, Valentin, asin Lerma tolos sinamsam kan mga Kastila kan Nobyembre 11, 1896. Amay pa kaidto, mga bulan na Oktobre, 1896, sinamsam man an mga rogaring ni Tomas Prieto. Siring man, sa daing pakundangan, pig'embargo man an pagrorogaring na Mercado asin Melgarejo. Pero sa gabos kaini, an mga nabilanggo, nagsapo nin labilabing kulog sa saindang hawak, pagkakadog sainda na dai masaho. Sinisipa, hinihumbalan, sinasampaling, sinasapoyong, linalamasa nin matagas na pangba'bol, binibitay saka biglang bubutsan na mahulog sa matagas na paril, pinapadlos sagkod na magdugo saka magbaklas an kublit, gabos ini giniribo sa mga martir sa paghuba sainda nin dignidad asin pagsupog asin pagpatumpi' sainda nin makuri.

Mala ta an osipon ni Vicente Ursua, saro man sa lampas 70 katawo na pigdarakop kan mga Kastila (kaiba na diyan an 15 martir) sinda ni Leon Hernandez asin an saiyang bayaw na si Pablo Perpetua, nagsapo nin 200 na hapolas manta an mga takyag ninda nagagapos sa barandilya kan hagyanan duman sa kumbento kan simbahan nin Libmanan. Dangan pinirit sindang maglakaw sana haleng Libmanan pasiring Nueva Caceres. Pag'abot igdi kinadogkadog naman sinda sa kumbento kan San Francisco. Dai natagalan ni Leon Hernandez an kastigo kaya duman na siya na'otsan sa sobrang kulog sa hawak.

Idto man pigbiyahe sa Manila asin an iba ngane natapok sa Fernando Poo, bako sanang kadog an inabot kundi pagkakan pang hale sa orinolang inihian pa sana kan mga kastilang bantay. Ini an osipon man kan saro sa preso, si Eusebio Ocampo.

Mga pag'onra

Sampolo sa mga martir na nasambit pigta'wan na nin onra kan syudad nin Naga paagi sa pagngaran nin mga kalye sainda, sampolo kun ipapamugtak na an Kalye Abella para sa mag'amang Manuel asin Domingo Abella. Sa dai masabotan na rason, nalingawan na tawan onrang indibidwal an mga martir na sa Leon Hernandez, M. Melgarejo, C. Mercado, I. Herrera asin si M. Ordenanza. An Sorsogon, pigbago an pangaran kan sarong lugar duman na dati apod Bontugan (apod kan Kastila, Montufar) asin orihinalmente parte kan Bacon, na Prieto-Diaz na. Ini sa pag'onra ki Padre Severino Diaz asin ki Padre Gabriel Prieto.

Monumento para sa kaglimang martir

Quince Martires sa Naga City

An monumento para sa kaglimang martir napatindog sa paghingoa ni Gobernador Julian Ocampo kan taon 1918(?) kadungan kan paghaman man kan Monumento ni Rizal sa Plasa Rizal paagi nin pagkondukta nin sarong beauty pageant. Sa pageant na ini an guminanang Miss Bicolandia iyo si Ms. Socorro Abella (na naagom nin Soriano). Opisyal na inaguraran ini kan 1923.

Mga linobngan kan 15 martir

Sa 15 martir, tolo sana nanggad an nasusog kun saen nalubong. An restos ninda na Padre Gabriel Prieto asin Padre Severino Diaz nadukayan sa laog mismo kan Katedral nin Naga kan mga taon 1950. An ikatolo, si Padre Inocencio Herrera, nakua an lapida niya sa laog kan Simbahan ni San Francisco sa Sariaya, Quezon kan sarong nagngangaran Doroteo Danilo de Luna kan taon 2011.

Mga panluwas na takod

• The Bicol Martyrs of 1896 Revisited- ki Jose V. Barrameda, Jr. Bicol Mail. Jan. 15, 2008.[2]
• Pagromdom kan Kaglimang Martir- http://planet.naga.ph/2008/01/03/111th-commemoration-of-bikol-martyrs/
• Ordinansa Nu. 2008-047- http://www.naga.gov.ph/sp/pdf/ord2008-047.pdf Archived 2008-09-20 at the Wayback Machine.
• An Monumento kan Kaglimang Martir- http://www.byahilo.com/2007/04/23/quince-martires-monument/ Archived 2008-08-29 at the Wayback Machine.
• Istorya sa buhay ni Manuel Abella asin kan ibang martir- [3]
• Quince Martires of Bicol- [bicolmartyrs.blogspot.com/]

Basaha Man

• An 17 Martires Sa Kabicolan, ki Mariano Goyena del Prado