An 17 Martires Sa Kabicolan

An An 17 Martires Sa Kabicolan iyo an tokdang sinurat ni Mariano Goyena del Prado. Ini napublikar sa babasahon na Bicolandia kan Enero taon 1955.

Laman kan artikulo

Siring kaini an nilalaman kan artikulo:

An 17 Martires Sa Kabicolan

Sarong daing kabagay na pag-api, na igwa kita nin paorogon sa mga martir na Bikolnon

ki Mariano Goyena del Prado Legazpi, Albay

Sa saro kan mga plasa kan Ciudad nin Naga, nakatindog an sarong pusog asin makawiwiling monumento na pinakangdulot sa 15 martires (o, Quince Martires), kan Bicolandia. Kun an katuyohan kan pagpatindog kan monumentong ini iyo an malinig na pagomaw asin maliputok na pagiromdom na daing katapusan kaidtong mga nagtios asin nagpakagadan tanganing mabuhay an satuyang katalingkasan, kun siring kayan an katuyuhan, mga tugang panahon na ini ngonyan na mamidbid ta, bako sanang an sampolo kag-limang iyan, kundi na gabos na Bikolnon na nagako nin pasakit asin kagadanan sa ringis nin bala o sa ibang bagay sa paglingkod kan saindang Inang Banwaan. Nin huli ta ini iyo an boot nindong maaraman, ipaliliwanag ko sinda gabos saindo, orog pa ta utang ta ini sa masoronod na satuyang kaakian, na pamogtakon na mahusay na an tunay na nangyari para sa katotoohan kan satuyang historia o salaysay.

Kan Agosto 26 kayan, taon na 1896, kan irokyaw ni Bonifacio an "KURAHAW KAN BALINTAWAK," nagsulwak an mga puso kan mga Bikolnon asin huli sa mari'gon na pagkamoot kan saindang banwaan, nagkangoroyog na magsorog kan laban sa katalingkasan, sa tataramon ni Dr. Gregorio Zaide, namayo kan Departamento de Historia kan Universidad kan Far Eastern, na olay- "iyo an kaenot-enoting nakilaban na may armas kan bilog na nasyon Pilipino para sa saiyang katalingkasan asin an madugong katapostaposan kan laban na daing paki'mano na pino'nan duman sa Mactan kaidto kan 1521 ni Lapulapu na iyo an enot na nagpaturo nin dugo sa siring na labanan."

Sa Albay asin sa Camarines Sur dakol an mga piniot, ilinaog sa bilanggoan, itinapok asin nagkagaradan sa mga hararayong lugar, siring baga sa San Fernando Poo, sa kamping Solnopan kan baybayon kan Africa, sa Carolinas asin Islas Marianas sa dagat nin Pacifico, asin sa Jolo kan Mindanao.

Kan enot na semana kan bulan na Septiembre, 1896, si mga nabibilanggo na hali sa Naga piglunad sa vapor Isarog, sarong sadit na sakayan na nagpapalayag hali sa Naga pasiring sa doro'ngan kan Cabusao. Pagabot sa Cabusao duman na ibinalyo sa vapor Montañes na iyo si nagdara sainda sa Manila.

Si mga nabibilanggo nahali sa Albay, sagkod ki Padre Gabriel Prieto, cura sa banwaan nin Malinao kan Albay, ilinunad sa vapor Acolus kan Octubre 9, 1896, asin pakalihis nin limang aldaw, nagabot sa Manila. An vapor naghapit sa Batangas ta dinara an 24 pang nabilanggo sa provinciang iyan, an 4 kaidto mga taga Mindoro. Iyo ini an dahilan kan pagkaabala.

Kagabos-gabosan, sampolo-may-pito (17) an nagpakapagadan sa causang ini. An sampolo-may-saro kaini, ipinabadil sa Luneta. kan ika-apat na aldaw kan bulan na Enero, 1897, apat man an nagadan sa tinapokan sainda sa Fernando Poo, asin duwa pa an nagadan sa bilangguan. Alagad sa monumento kan Ciudad kan Naga , sampolo-may-tolo (13) sana an nanambitan. Maliwanag kun siring na igwa nin mali an historia, na kaipohan patamaon sa madaling panahon. Laen sana kaidtong Camilo Jacob, na taga Polangui, Albay, asin idtong taga Bulan, Sorsogon, an mga martir na nagiromdoman kan monumentong iyan sa Naga, anas mga taga Camarines Sur sana.

GARONG makasosopog man sato na pagisip-isipon na kun magoroloay kan mga martir na Bicolnon, an nagigiromdoman ta sana iyo an mga may kaomawan na ngaran na nasisinsil sa tanda kan monumento sa Naga, nalilingawan ta nang padagos an ngaran kan satuya man na mga parasurog na nagerok sa mga lugar na ini, asin nabuhay kairoiriba niyato.

Sarong daing kabagay na pag-api, na igwa kita nin paorogon sa mga martir na Bicolon, na kun pagiisipon an causa na dinusayan kan saindang buhay, saro sana naggad daing iba, an causa kan bilog na nacion Filipino.

Kun gigibohon ta an tama asin totoong kabilangan kan gabos na mga martir sa Bicolandia, nagkakaipo na patindogon ta an sarong monumento na kayan na bogtakan bako sanang 15 martires na tinawan dangog sa Naga asin bako sanang idtong dai tinuyong dai pinag-iba, kundi si gabos na nagpakagadan sa satuyang causa, kaiba pa idtong mga idinusay an saindang buhay sa labanan kan Filipinas asin America kan Enero 23, 1900, digdi sa satuyang baybayon, may limang polo may limang taon nang nakaagi.

IDTONG mga nagkamit kan sentencia nin kagadanan na ipinabadil sa Luneta iyo ining mga minasunod. (1) P. Gabriel Prieto, taga Magarao, Camarines Sur, cura parroco sa Malinao, Albay, tugang kaidtong Tomas Prieto, saro man na martir na ipinagadan. (2) Rev. P. Severino Diaz, taga Bulan, Sorsogon, padi sa Catedral kan Naga. Siya idtong enot na padi na nagin cura sa Catedral. (3) Rev. P. Inocencio Herrera, taga Pateros, Rizal, maestro kan cantor sa Catedral kan Naga. (4) Manuel Abella, taga Catanawan, provincia kan Tayabas, sarong mayaman na nageerok sa Naga. 5) Domingo Abella, aki ni Manuel Abella, sarong midbid na parasukol sa Naga. Siya iyo an pinakang- aki sa gabos na martir, mala ngani ta 26 años pa sana si edad kan siya ipagadan.(6)Camilo Jacob, taga Polangui, Albay. Siya retratista asin midbid na gayo sa Albay asin Camarines Sur. (7) Tomas Prieto, boticario graduado sa Universidad kan Sto. Tomas, taga Naga, ama ni Hon. Gabriel Prieto, na ngonyan Commissioner, Public Service Commission. (8) Florencio Lerma, taga Quiapo, Manila, manunurat nin mga drama asin kagrogaring kaidto kan Naga Theatre. (9) Macario Valentin, taga Naga, Sargento kan Serenos sa Naga. (10) Cornelio Mercado, taga Atimonan, Tayabas, empleado sa obras publicas. (11) Mariano Melgarejo, taga Santa Cruz, Manila, empleado man sa obras publicas.

DIGDI sa 11 ining mga martir na ginadan sa Luneta, 4 pa an bilang idinagdag sa kari'gonan kan resolucion na inaprobaran kan Junta Provincial sa Camarines Sur, kan panahon ni Gobernador Julian Ocampo. Ini iyo idtong (1) Leon Hernandez, saro man na may kaya na taga Libmanan, Camarines Sur, nagin maestro sa escuela public kan mismong banwaan na iyan. Nagadan sa bilanggoan sa Naga. Idto iyo an ama kan satuya ngonyan na Secretario del Hacienda, si Hon. Jaime Hernandez.(2) Ramon Abella, matuang aki kaidtong Manuel Abella. Nagadan duman sa tinapokan na lugar sa Fernando Poo. (3) Mariano Ordenanza, taga Naga, empleado kaidto sa obras publicas. Nagadan sa bilanggoan sa Manila. (4)Mariano Arana, taga Magarao, Camarines sSr. Nagadan man sa saiyang tinapokan sa Fernando Poo.

IDTONG mga piniot sa Albay, na nagadan sa pagkatapokan sainda sa Fernando Poo, itinapok sa Jolo asin nabilanggo sa Manila iyo sa (1)Agustino Samson, taga Camalig, parmaceutico sa Ligao kan siya pioton. Nagadan sa saiyang tinapokan sa Fernando Poo. (2) Bonifacio Villareal, sarong midbid na abogado sa Albay. Nagadan man sa tinapokan saiya sa Fernando Poo. (3) Ramon Francisco Santos, sarong proprietario sa Ligao, itinapok man sa Jolo. Idto iyo an kaenot-enoteng gobernador provincial sa Albay kan panahon nin mga Americano. (4) Macario Samson, taga Camalig, Albay, ama ni Agustino Samson asin ni Domingo Samson. an tugang na Domingo nagin gobernador provincial man sa Albay. Idtong ama na si Macario saro man sa mga itinapok sa Fernando Poo. (5) Enrique Villareal, maestro sa escuela publica duman sa Guinobatan, Albay, itinapok man sa Fernando Poo. (6) Rufino Soler, ex-muncipal capitan sa Daraga, Albay, nabilanggo man sa Manila. (7) Margarito Ragos, bantog na taga Oas, Albay. (8)Guido Recato , ex-capitan municipal sa Oas, Albay, nabilanggo man sa Manila. (9) Luis Romano, sarong proprietariong taga Oas, nabilanggo man sa Manila.

An duwang daing palad na nagemngenot sa listang ini kan mga taga Albay, idtong Agustino Samson asin idtong Bonifacio Villareal, tunay man idtong nagpakagadan sa tinapokan saindang lugar sa Fernando Poo, alagad ta dai kaiba an saindang humildeng pagngaran sa mga napiling iba na itinapok duman iba na itinapok duman sa monumento sa Ciudad nin Naga.

Uya man idtong mga taga Camarines Sur na kairiba duman sa itinapok sa Fernando Poo; (1) Antonio Arejola, sarong midbid na taga Naga. (2) Luduvico Arejola, escriibano kaidto sa Naga, aki kaidtong Antonio Arejola. (3) Tomas Valenciano, sarong mayaman na taga Naga. (4) Severo Patrocinio, saro man na bantog na taga Naga. (5) Vicente Ursua, proprietariong taga Libmanan, ama ni Dr. Agaton Ursua, administrador kaidto kan Cruz Roja sa Albay, ngonyan yaon na sa Naga. (6) Esteban Villareal, sarong midbid na taga Naga. (7) Jose Desiderio, saro man na midbid na taga Naga. (8) Francisco Alvares, sarong bantog na abogado na nagerok kaidto sa Naga. Si Abogado Alvarez, kan 1898, yaon sa Barcelona, España, bago nagpuli digdi sa Filipinas, isinurat ngona idtong saiyang "Memoria Inedita De Mi Destierro A Fernando Poo."

IYAN, mga tugang, sa halipot na kasaysayan, an historia kan satong mga martir sa Bicolandia. Ipinagkolog nin boot ko, na tuyawon an nangyaring mali, sa pagpamugtak kan mahusay na katotoohan. Enot, pinagpaimprenta nindo ining programa na an nasasambit 13 martires sana. An olay ko man 17 martires. An ika-dua an saindong programa nagsasabi na Antonio Goyena an ngaran kan piniling makipagolay digdi ngonyan; alagad, uya akong nakikipagolay saindo na nagdadara nin pagngaran na Mariano Goyena. Ipagpatawad ining kadikit na rawitdawit. Sa kastotoohan, paoorogon ko pang apodon akong Antonio ki sa kan Mariano. kadakul kan mga kakulangan kan Mariano, dai ini kaiba kan mga piniling ngaran sa Calendario saka labilabi kagaramiton nang maray na ngaran, Mariano; Mariano Canot, Mariano Gaway, Mariano Bolnot, Mariano Kalunggay, Mariano Pogot. Alagad an Antonio abang hamis na pagngaran; Tony, Toñing, Tonito, an gaha na dayaday na sa kayangahan na ngabil nin mga daraga.

GINONO sa:

Alvarez, Francisco; Memorias Inedita De Mi Destierro a Fernando Poo, 1898, pp. 5 & 6.

Zaide, Gregortio F. Significant Events in Philippine History; Graphic, Manila, January 2, 1941.

Zaide, Gregorio F; The Philippines After the english Invasion; Manila, 1949. p 199.

Ataviado, Elias M; Lucha y Libertad, Manila, 1930 Vol. 1 , pp. 11-21.

Ginunuan

• Sinapi sa Bicolandia, Enero, 1955. Vol. 1, No. 2, p. 11, 13.