Kristianismo

An Kristyanismo (hale sa kataga na "Kristo") sarong relihiyon na monoteista (saro sana an Diyos) na nakasentro sa buhay asin katokdoan ni Hesukristo susog sa pinapasunod asin nasusurat sa Bagong Tipan. Tinataya ngonyan na igwang poon sa 2.6 bilyon na kristiyano. Ini na an pinakadakulang relihiyon sa kinaban, renirepresentar an saro kaapatan (1/4) kan populasyon kan kinaban. Kag-anom (16) na nasyon ginibo ini na relihiyon kan estado.

An Pagsermon sa Bukid ni Hesus

An mga parasunod kan relihiyon na ini, mga Kristiyano kun aporon, may pagtubod na si Hesus iyo an bugtong na Aki nin Diyos asin an Messiah (Kristo) na pighula sa Bibliya kan mga Hudyo (an kabtang kan eskritura na komun sa Hudaismo asin Kristyanismo). Para sa mga Kristiyano, si Hesukristo sarong paratokdo, modelo nin buhay na mabini asin banal, an tagapahayag manongod sa Diyos, asin siring man iyo an nanitawo kan Diyos. Orog sa gabos, an mga Kristiyano tinutubod na si Hesukristo iyo an paraligtas kan katawohan na iyo siya an nagdusa, nagadan asin nabuhay-liwat ngani mangyari an kaligtasan sa kasa'lan.

An mga Kristiyano tinutongkosan an pagtubod na si Hesus suminakat sa langit, asin kadaklan kan mga denominasyon kaini tinutukdo na si Hesus mabalik sa paghokom sa buhay asin gadan, asin mawaras nin pagkabuhay na daing kasagkoran sa saiyang mga parasunod. Inaapod kan mga Kristiyano an mensahe ni Hesukristo na Evangelio ("marhay na bareta") asin siring man an mga kasuratan dapit sa saiyang pagministro.

Mga pagtubod

An Bibliya iyo an sagradong libro kan Kristianismo.

Maski na ngani nagkaigwa nin kadakol na importanteng mga pagkakaiba sa interpretasyon asin opinion kan Bibliya na kun saen an Kristianismo nakabase, an mga Kristiyano nagkipaghirasan nin sarong tugmad na mga paniniwala na saindang pinagkakaputan bilang esensiyal sa saindang pagtubod.

pinaggagamit sa pagsasamba kan Sulnupang mga Kristiyano. An sentral na mga doktrina kaini iyo idtong sa Trinidad asin Diyos na Kaglalang. An lambang kan mga doktrina na managboan na yaon kaining kredo puwedeng hanapon pabalik sa mga testamento na yaon ngonyan sa apostolikong kapanahunan. An kredo lantad na pinaggagamit bilang sarong kasumadahan kan Kristiyanong doktrina para sa mga kandidato nin pagbubunyag sa mga simbahan kan Roma. Magpoon kan Kredo nin Apostol iyo an dae apektado kan panhuring mga Kristolohical na kabarangaan, an testamento kan mga artikulos nin Kristiyanong pagtubod natatada pa sa pandakulaan na akseptable sa haros gabos na mga Kristiyanong denominasyon:

• pagtubod sa Diyos Ama, si Jesukristo na iyo an Aki nin Diyos asin an Banal na Espiritu
• an kagadanan, pagbaba pasiring sa impiyerno, pagkabuhay-liwat, asin pagsakat ni Kristo
• an kabanalan kan Simbahan asin an komunyon kan mga banal
• an ikaduwang pag-abot ni Kristo, an Aldaw nin Paghuhukom asin kaligtasan kan mga matapat

An Kredo kan Nicene, panlawig na kasimbagan sa Aryanismo, na pormulado sa mga Konseho kan Nicaea asin Konstantinople kan 325 asin 381 kasurunod asin ratipikado bilang iyo an unibersal na kredo kan Kakristiyanohan kan Enot na Konseho kan Epeso kan 431. An [[Chalcedonian na ra sa paggamit kan mga kredo.

Hesukristo

An sentral na tugmadan kan Kristiyanidad iyo an paniniwala ki Jesus bilang an Ake nin Diyos asin an Mesiyas (Kristo). An titulong “Messiah” naggikan sa Hebreong tataramon na מָשִׁיחַ (māšiáħ) na nangangahulugan na nilahidang saro. An Griyegong salin na Χριστός (Christos) iyo an pinakaburabod kan tataramong Ingles na “Christ”.

Sarong pagladawan ki Jesus bilang sarong umboy kaiba an saiyang ina, si Maria, an Theotokos of Vladimir (12th century).

An mga Kristiyano naniniwala na, bilang an Mesiyas, si Jesus iyo an pinaglahidan nin Diyos bilang tagapagpamahala asin tagapagligtas kan katawohan, asin nangangaputan na an pag-abot ni Jesus iyo an kautuban kan mesiyanikong mga propesiya kan Lumang Tipan. The Kristiyanong konsepto kan Mesiyas signipikanteng nagkakaiba sa kontemporaryong konsepto nin Hudiyo. An sentrong Kristiyanong paniniwala iyo na, sa paagi kan kagadanan asin pagkabuhay-liwat ni Jesus, an pano nin kasalan na mga tawo puwede pang makipag-olian sa Diyos asin kaya baya pinag-alokan nin kaligtasan asin promise kan eternal na buhay.

Habang nagkaigwa nin kadakol na teolohikal na pag-iiriwal-iwal manungod sa natura ni Jesus sa panahon kan enot na siglo kan Kristiyanong historiya, an mga Kristiyano kagabsan na naniniwala na si Jesus iyo an Diyos na inkarnado asin tunay na Diyos asin tunay na tawo (o pareho bilog na banal asin bilog na tawo). Si Jesus, na nagin bilog na tawo, nagsakit sa mga kulog asin mga tentasyon kan sarong mortal na tawo, pero dae nagkasala. Bilang bilog na Diyos, siya nagbuhay-liwat giraray. Uyon sa Bibliya, “An Diyos an nagbuhay saiya gikan sa mga gadan,” siya nagsakat sa langit, “nakatukaw sa too kan Ama” asin ultimong mabalik tanganing utubon an katadaan pang Mesiyanikong propesiya siring baga sa Pagkabuhay-liwat nin mga gadan, an An Huring Paghuhukom asin an pinal na pag-establisa nin Kahadean nin Diyos.

Uyon sa mga mga ebanghelyo ni Mateo asin Lukas, si Jesus pinaglihi sa paagi kan Banal na Espiritu asin minundag gikan sa Birheng Maria. Kadikit sana an pagka-ake ni Jesus na pinagtala sa kanonikal na mga Ebanghelyo, kaya lang an pagka-akeng Ebanghelyo popular sa kasuanoyan. Sa kumparasyon, sa saiyang pagka-adulto, lalo na an seman bago an saiyang kagadanan, marahayon na pinagdokumento sa mga Ebanghelyo na laman sa laog kan Bagong Tipan. An Biblikan na mga pangyayari sa ministeryo ni Jesus minabale sa saiyang pagpabunyag, mga milagro, pagbabalangibog, pagtutukdo, asin mga marahayon na gibo.

Kagadanan asin Pagkabuhay-liwat ni Jesus

An mga Kristiyano minakonsidera sa pagkabuhay-liwat ni Jesus na iyo an panulok-gapo kan saindang pagtubod (hilngon sa [[1 Corinthians 15 | 1 Korinto 15) asin an pinaka-importanteng pangyayari sa historiya nin tawo. Sa mga Kristiyanong mga paniniwala, an kagadanan asin pagkabuhay-liwat ni Jesus iyo an duwang sentro nin mga pangyayari na kun saen kadakol sa mga Kristiyanong doktrina asin teolohiya ini nakabase. Uyon sa Bagong Tipan si Jesus pinagpako sa krus, naggadan sa pisikal na kagadanon, pinaglubong sa laog nin sarong lubungan, asin nagbuhat gikan sa mga gadan pagkalipas nin tolong aldaw. An Bagong Tipan nagsambit nin nagkakapirang pagpapahiling kan nabuhay-liwat na si Jesus sa magkaibang mga okasyon sa saiyang doseng apostoles asin mga desipulos, kabali an “sobra sa limang gatos na mga katugangan na sararoan,” bago pa man si Jesus [[ascension | magsakat sa langit. An pagkagadan ni Jesus asin pagkabuhay-liwat pinagkokomerar kan mga Kristiyano sa gabos na pagsasambang serbisyo, na igwang espesyal na duon sa panahon kan Semana Santa na minabale sa Good Friday asin Easter Sunday.

An pagkagadan asin pagkabuhay-liwat ni Jesus iyo an pirmeng pinagkonsidera na pinaka-importanteng mga pangyayari sa Kristiyanong Teolohiya, dikit na parte nin huli sinda minapagpahiling na si Jesus igwa nin kapangyarihan labaw sa buhay asin kagadadan asin kaya igwa nin awtoridad asin kapangyarihan na magtao sa mga katawohan nin eternal na buhay.

An Kristiyanong mga simbahan minatanggap asin minatukdo kan Bagong Tipan kan mga pangyayari sa pagkabuhay-liwat ni Jesus na may kadikiton sanang mga palaenon. An ibang modernong mga iskolar naggagamit sa paniniwala ki Jesus na mga parasunod sa pagkabuhay-liwat bilang sarong punto nin pagrayo para sa pag-establisa sa kadagusan kan mga historikal na si Jesus asin an proklamasyon kan amay na simbahan. An iba man na liberal na mga Kristiyano dae minatanggap kan sarong literal na kahawakan na pagkabuhay-liwat, pinaghihiling an estorya bilang sarong mayaman na simboliko asin espirituwal na pagpapangalaga nin mita. An mga argumento manungod sa kagadanan asin pagkabuhay-liwat na pag-ako nangyari sa kadakol na mga relihiyosong mga debate asin saralak na mga pag-oorolay. Si Pablo an Apostol, sarong amay na Kristiyanong kombert asin misyonaryo, nagsurat, “Kun si Kristo dae nabuhay-liwat, baya an gabos niyatong pagbabalangibog mayong kamanungdanan, asin an saindong pagtiwala sa Diyos mayong kamanungdanan.”

Kaligtasan

Si Pablo kan Tarsus, kaarog kan mga Hudiyo asin Romanong mga pagano kan saiyang panahon, naniniwala na an sakripisyo makakapagdara nin bagong pakipagturugang na mga kabugkusan, puridad, asin eternal na buhay. Para ki Pablo an kaipuhanan na sakripisyo iyo an pagkagadan ni Jesus: An mga Hentil na yaon ki “Kristo” siring sa ki Israel na kapag-arakian ki Abraham asin “mga paramana uyon sa promisa”. An Diyos na iyo an nagbuhay-liwat ki Jesus gikan sa mga gadan magtatao man nin bagong buhay sa mga “mortal na mga kahawakan” kan Hentil na mga Kristiyano, na nagin kaayon sa Israel na iyo an “kaarakian nin Diyos” asin kun kaya bako nang yaon “sa laman.”

An mga modernong Kristiyanong mga simbahan intensiyonadong mas minapaorog kun paano na na an sankatawohan makakaligtas gikan sa sarong unibersal na kondisyon nin kasalan asin kagadanan kesa sa kahaputan na kun paano pareho an mga Hudiyo asin mga Hentil makakaiba sa pamilya nin Diyos. Uyon sa parehong Katoliko asin Protestanteng doktrina, an kaligtasan minaabot sa paagi kan kapagribayan sa kagadanan asin pagkabuhay-liwat ni Jesus. An Katolikong Simbahan nagtutukdo na an kaligtasan dae nangyayari kun mayong katapatan sa parte kan mga Kristiyano; an mga kombertido kaipuhan na mamuhay na uyon sa mga prinsipyo nin pagkamoot asin ordinaryo nang kaipuhanan na magpabunyag. Si Martin Luther nagtukdo na an pagpapabunyag kinakaipuhan para sa kaligtasan, pero an modernong mga Lutheran asin iba pang mga Protestante intensiyonadong nagtutukdo na an kaligtasan sarong regalo na minagikan sa sarong indibidwal sa paagi kan grasya nin Diyos, paminsan na pinakahulugan bilang “daeng meritong pabor,” na laen pa sa pagpabunyag.

An mga Kristiyano nagkakaiba sa saindang mga pananaw sa kalikyadan na kun saen an indibidwal na kaligtasan iyo an pre-ordinado na nin Diyos. An Repormadong teolohiya minapamugtak nin distinktibong duon sa grasya sa paagi nin pagtutukdo na an mga indibidwal bulanos na bakong kapable sa pansadireng katubusan, kundi na an nagpapabanal na grasya daeng kapugulan. Sa ibang lado, an mga Arminyano, Katoliko, asin Ortodoks na mga Kristiyano naniniwala na an ehersisyo kan libreng kagustuhan iyo an kinakaipuhan tanganing magkaigwa nin pagtubod ki Jesus.

Trinidad

An trinidad minapanungod sa katukdoan na an sarong Diyos komprisido nin tolong distinkto, eternal na parehong eksistidong mga persona; an Ama, an Ake (inkarnado ki Jesukristo), asin an Banal na Espiritu. Tiripon, ining tolong mga persona iyo an minsang pinag-aapod na an Pamayuhang Diyos, maski na ngani dae nagkaigwa nin solong termino sa paggamit kaini sa Eskritura tanganing magpakahulugan kan pinagkasararong Pamayuhang Diyos. Sa mga tataramon kan Athanasian na Kredo, an amay na testamento kan Kristiyanong paniniwala, “an Ama Diyos, an Ake Diyos, asin an Banal na Espiritu Diyos, alagad dae nagkaigwa nin tolong Diyos kundi sarong Diyos.” Sinda distinkto sa lambang saro: An Ama mayong piggikanan, an Ake iyo pinili kan Ama, asin an Espiritu minagikan sa Ama. Maski na ngani distinkto, an tolong mga persona dae magkakabaranga gikan sa lambang saro sa kalalangan o sa operasyon.

An Trindad iyo an esensyal na doktrina kan pinakaugat na Kristiyanidad. “An Ama, Ake asin Banal na Espiritu” minarepresentar na pareho kan imanensiya asin transedensiya nin Diyos. An Diyos pinapaniwalaan na inpinito asin an presensiya nin Diyos mapuwedeng pag-isipon sa paagi kan mga aksyon ni Jesukristo asin kan Banal na Espiritu.

Uyon kaining doktrina, an Diyos dae nagkakabaranga sa kahiprayan na an lambang persona igwa nin ikatolong kabilugan; baya, an lambang persona pinagkonsiderang kabilogan nin Diyos (hilngon an Perikoresis). An pagkakaiba nakatugmad sa saindang mga relasyon, an Ama bilang bakong pinili; an Ake bilang pinili kan Ama; asin an Banal na Espiritu minagikan sa Ama asin (sa Pansulnupang teolohiya) gikan sa Ake. Sa kawaraan kaining lantad na pagkakaiba, an tolong ‘mga persona’ sa lambang saro eternal asin omnipotente.

An tataramon na trias, na kunsaen an trinidad naggikan, enot na nahiling sa mga gibo ni Teofilo nin Antioch. Siya nagsurat sa “an Trinidad nin Diyos (an Ama), Saiyang Tataramon (an Ake) asin an Saiyang Kadunungan (Banal na Espiritu)”. An termino pinaggagamit na kaidto bago pa an panahon ngonyan. Sa katapusi ini nagpahiling sa Tertullian. Sa mga minasunod na siglo an tataramon yaon na sa pankagabsan na paggamit. Ini mananagboan sa kadakol na mga pinagsusurat ni Origen.

Mga Trinitaryan

An Trinitaryanismo minapakahulugan idtong mga Kristiyano na naniniwala sa konsepto kan Trinidad. Haros gabos nga mga Kristiyanong denominasyon asin mga Simbahan nangangaputan sa Trinitaryan na mga paniniwala. Maski na ngani na an tataramon na “Trinidad” asin “Triune” dae nahihiling sa Bibliya, an mga teolohiko magpoon sa ikatolong siglo pinapagpatalubo an termino asin konsepto tanganing taw-an dalan an pagkakasabot sa Bagong Tipan na mga katukdoan kan Diyos bilang Ama, Diyos bilang si Jesus an Ake, asin Diyos bilang an Banal na Espiritu. Magpoon sa panahon na iyan, an mga Kristiyanong teolohiko nagkaigwa na nin pag-iingat sa pagtaong duon na an Trinidad bakong minakahulugan na tolong diyos, ni baya na an lambang miyembro kan Trinidad na yaon sa ikatolo na kadaeng-kasagkoran na Diyos; an Trinidad pinapakahulugan bilang sarong Diyos sa tolong mga Persona.

Bakong mga Trinitaryan

An Bakong-Trinitaryanismo minapanungod sa mga sistema nin pagtubod na nagsisikwal sa doktrina kan Trinidad. Kadakolon na bakong mga trinitaryan na mga pananaw, arog baga sa adapsiyonismo or modalismo, na eksistido na sa amay na Kristiyanidad, na nakapagtulak sa mga pag-iiriwal-iwal mapanungod sa Kristolohiyo. An Bakong-Trinitaryanismo sa huri nagluwas giraray sa Gnostisismo kan an Cathars sa ika-11 dagos ika-13 mga siglo, sa Kapanahunan nin Kaliwanagan kan ika-18 siglo, asin sa Restorasyonismo sa panahon kan ika-19 siglo.

Mga Eskritura

An Kristiyanidad minapahalaga sa Bibliya, sarong koleksyon nin kanonikal na mga libro na igwa nin duwang parte (an Lumang Tipan asin an Bagong Tipan), bilang awtoritatibo. Ini pinapaniwalaan kan mga Kristiyano na ipinagsurat kan mga tawong parasurat na yaon sa irarom kan inspirasyon kan Banal na Espiritu, asin kaya para sa kadaklan ini pinapangaputan bilang daeng kasalaan na tataramon nin Diyos. An mga libro na pinagkonsiderang kanon sa Bibliya minaiba depende sa denominasyon na naggagamit o nagpakahulugan kaini. Ining mga pagkakakiba sarong repleksyon kan lawig nin mga tradisyon asin mga konseho na nagkatiripon sa arog kaining tema. An Bibliya pirmeng minabale sa mga libro kan Hudiyong mga eskritura, an Tanakn, asin minabale kan mga kadagdagan na libro asin mina-reorganisa sainda na magin duwang parte: an mga libro kan Lumang Tipan primerang naggigikan sa Tanakh (igwa nin mga pagkakaiba), asin an 27 libro kan Bagong Tipan na naglalaman kan mga libro na orihinal na pinagsurat primera sa Griyego. An Romano Katoliko asin Ortodoks na mga kanon minabale kan ibang mga libro gikan sa Septuaginto na ang mga Romano Katoliko pinag-aapod na na Deuterokanonikal. An mga Protestante minakonsidera kaining mga libro na apokripa. An ibang mga bersyon kan Kristiyanong Biblia igwa nin sarong separadong Aprokripang seksyon para sa mga libro na dae pinagkokonsiderang kanonikal kan mga publikador.

An Romano Katoliko asin Pansirangang Ortodoks na mga interpretasyon

Kaidtong kasuanoyan, duwang eskuwelahan kan eksegesis an pinagpatalubo sa Aleksandriya asin Antioki. An Aleksandriyanong interpretasyon, eksemplipikado ni Origen, intensiyonadong minabasa kan Eskritura sa alegorikong paagi, habang an Antikokinyang interpretasyon minasunod sa literal na kahiprayan, na nangangaputan na an ibang mga kahulugan (pinag-apod na teoriya mapuwede sanang akseptado kun nakabase sa literal na kahulugan. An Romano Katolikong teolohiya pinagkakaiba an duwang mga kahiprayan nin eskritura: an literal asin an espirituwal.

An literal na kahiprayan kan pagkakasabot sa eskritura iyo an kahulugan na na ipinapaabot sa paagi nin mga tataramon kan Eskritura. An espirituwal na kahiprayan dagos na pinagbaranga-banga sa:

• an alegorikal na kahiprayan, na minabale sa tipolohiya. An sarong halimbawa iyo an pagbanga kan Pulang Dagat na pinagsasabot bilang sarong “tipo” (senyal) nin pagbubunyag.
• an moral na kahiprayan, na minapasabot sa eskritura na may laman kan mga etikal na mga katukdoan.
• an anagogikal na kahiprayan, na inaaplikar sa eskatolohiya, eternidad asin an konsumasyon kan kinaban.

An mapanunungod sa eksegesis, sa pagsusunod sa mga patakaran kan liskogan na interpretasyon, an Romano Katolikong teolohiya nangangaputan:

• sa kasugoan na an gabos na ibang mga kahiprayan kan sagradong eskritura ipagbabase sa literal
• na an historisidad kan mga Ebanghelyo kaipuhan na magin danay asin pirmeng pinaggigibo
• an eskritura kaipuhan na pagbabasahon na yaon sa laog kan “nabubuhay na Tradisyon kan bilog na Simbahan”, asin
• na “an trabaho nin interpretasyon ipinagkatiwala na sa mga obispo sa pakisumaro kan tagapagsangli ni Pedro, an Obispo kan Roma.

An Protestanteng interpretasyon

Linaw nin Eskritura

An mga Protestanteng mga Kristiyano naniniwala na an Bibliya iyo an sarong pansadire-na-saganang kapahayagan, an pinal na awtoridad sa gabos na Kristiyanong doktrina, asin ipinagpahayag an gabos na katotoohan na kinakaipuhan para sa kaligtasan. An kopseptong ini bantog bilang an solong eskritura. An mga Protestante karakteristikong naniniwala na an ordinaryong paratubod mapuwedeng makaabot sa kaawadan nin pagkakasabot kan Eskritura nin huli ta an Eskritura mismo iyo an klaro (o malinawon), nin huli sa tabang kan Banal na Espiritu, o pareho. Si Martin Luther naniniwala na kun mayong tabang an Diyos an Eskritura mapupuwedeng “mapapatos sa kadikloman.” Si John Calvin nagsurat, “gabos sinda…na masunod sa Banal na Espiritu bilang an saindang giya, nakakanagbo sa Eskritura nin sarong klarong liwanag.” An Ikaduwang Helbetikong (Latin para sa “Swiss”) Kumpisal, komponido kan pastor nin Repormadong simbahan nin Zurich (tagapagsangli sa Protestanteng repormador na si Zwingli pinag-ampon bilang sarong deklarasyon kan doktrina kan haros na Europyanong Repormadong mga simbahan.

Orihinal na intensiyonadong kahulugan

An mga Protestante tinataw-anan doon an kahulugan na ipinagpapaabot sa paagi nin mga tataramon kan Eskritura, an historikal- gramatikal na metodo. An historikal-gramatikal na metodo o gramatiko-historikal na metodo iyo an sarong paghingoha sa Biblikal hermenyotiko tanganing managboan an intendidong orihinal na kahulugan sa teksto. Ining orihinal na intendidong kahulugan kan teksto hinugot paluwas sa paagi nin eksaminasyon kan mga sinurat sa linaw kan gramatikal asin sintaktikal na mga aspeto, an historikal na kalikudan, an literaryong henro siring man an teolohikal (kanonikal) na mga konsiderasyon. An historikal-gramatikal na metodo minapagpalaen sa katahawan nin sarong orihinal na kahulugan asin an signipikansya kan teksto. An signipikansya kan teksto minabale sa paturayog na paggamit kan teksto o aplikasyon. An orihinal na pigsurat pinaghihiling na siring na igwa sanang solong kahulugan o hipray. Siring ki Milton S. Terry na nagsabi: “Sarong pundamental na prinsipyo sa gramatiko-historikal na eksposisyon iyo na an mga tataramon asin mga orolayan puwedeng magkaigwa pero sarong signipikansya sa saro asin sa kaparehong koneksyon. Sa panahon na satuyang mapabayaan ining prinsipyo kita minalubog sa irarom kan dagat nin kawaraan asin paghuna-huna. Sa teknikal na pagtataram, an gramatikal-historikal na metodo kan interpretasyon sarong distinktong gikan sa determinasyon kan mga signipikansyang pigsurat sa liwanag kan iyo man sanang interpretasyon. Kung pagkasararoon, parehong minakahulugan an terminong (Biblikal) hermenyotiko."

An ibang mga Protestanteng interpretador pighimong gamiton an tipolohiya.

Pagkatapos nin Buhay asin Tapos nin Panahon

Haros kadaklan na mga Kristiyano na mga tawong nilalan nakapag-eksperiyensiya nin banal na paghuhukom asin pinagpabuyaan arinman nin eternal na buhay o eternal na damnasyon. Ini minabale sa heneral na paghuhukom sa Pagkabuhay-liwat nin mga gadan (hilnga sa ibaba) siring sa paniniwala (pinapangaputan kan mga Katoliko, Ortodoks asin haros kadaklan na mga Protestante) sa sarong paghuhukom partikular sa indibidwal na kalag sa pisikal na kagadanan. Sa Romano Katolisismo, sinda na nagadan na yaon sa estado nin grasya, i.e. mayo nin anuman man na mortal na kasalan na maseparar sainda gikan sa Diyos, kundi yaon pa sa imperpektong paghuhugas gikan sa mga epekto nin kasalan, minaagi sa puripikasyon sa paagi nin kadikiton na estado nin purgatoryo tanganing makamit an kabanalan na kinakaipuhanan para sa paglaog pasiring sa presensiya nin Diyos. Sinda na nakapagkamit kaining panandalan pinag-aapod na mga banal (Latin sanctus, “banal”).

An mga Kristiyano naniniwala na an ikaduwang pag-abot ni Kristo mangyayari sa katapusan nin panahon. Gabos na nagkagaradan [[resurrected bodily from the dead | mabubuhay-liwat sa kahawakan gikan sa kagadanan para sa [[Last Judgment | Huring Paghuhukom. Si Jesus an bilog na mag-establisa nin Kahadean nin Diyos sa kautuban kan eskritural na mga propesiya. An mga Testigos ni Jehovah nagsisikwal sa eksistensiya kan impiyerno. Embes, sinda nangangaputan na an mga kalag kan mga marigsok pagpaparaon. An kagadanan na si Adan an nagdara sa kinaban sarong spiritual siring mas pisikal, asin sinda sana na nakaguno nin entrada pasiring sa Kahadean nin Diyos iyo an eternal na mag-eeksister. Kaya lang, ining kabangaan dae mangyayari sagkod sa Armageddon, kunsoaring an gabos na mga katawohan mabubuhay-liwat asin pagtataw-anan nin sarong tsansa na makagunod nin eternal na buhay. Sa ngunyan na panahon, “an mga gadan mayong kamangnuhan.”

Mga Tinutungkosan

An mga Kristyano may mga doktrinang tinutungkosan na komo mga tataramon o pagboyboy dapit kan saindang relihiyon. Ini kumbaga mga kredo (hale sa Latin credo, "ako nagtutubod") na nagpoon na mga tinataram sa pagbubunyag asin kan mga ika-apat asin ika-limang siglo nagin pusog na mga tataramon nin pagtubod.

An pangadye na Minatubod (Symbolum Apostolorum) nagtuhaw sa pag-oltan kan ika-duwa asin ika-siyam na siglo. Iyo ini an pinakapopular na kredo sa pagsamba kan mga Kristyano sa Solnopan. An pinaka-ubod kaini iyo an Trinidad (Sarong Diyos sa Tolong Persona) asin an Diyos na Kaglalang. Sinasabi na lambang doktrina nakukua igde sa kredong ini masususog sa mga tinaram kan mga Apostoles. An Minatubod iyo na an hinayokong na doktrinang Kristyano pinapangadye para sa mga kandidato sa pagbunyag sa mga simbahan. An mga doktrinang ini haros inaako kan kadaklan na mga kristyanong denominasyon:

• pagtubod sa Amang Diyos, ki Hesukristo bilang Aki nin Diyos asin sa Espiritu Santo
• an pagkagadan, paghilig sa impyerno, pagkabuhay-liwat, asin pagsakat sa langit ni Hesukristo
• an kabanalan kan Simbahan, asin an paropakinabang kan mga santo
• an pagdatong liwat ni Hesukristo, an Aldaw nin Paghokom asin an kaligtasan kan mga paratubod.

Pagsamba

Mga ehemplo kan Kristiyanong relihiyosong mga bagay – An Banal na Bibliya, sarong Krusipiko, asin sarong Rosaryohan.

Si Justin Martyr pinagladawan sa ika-2 siglo na Kristiyanong lituhiya sa saiyang Enot na Apolohiya (c. 150) para ki Emperador Antoninus Pius, asin an saiyang deskripsyon danay na paorog sa tugmad na estruktura kan Kristiyanong liturhikal na pagsamba:

Asin sa Aldaw na pinag-aapod na Domingo, gabos na nag-eerok sa mga siyudad o sa mga banwaan nagkatiripon na magkasararo sa sarong lugar, asin an mga kaggiromdoman nin mga apostoles o an mga kasuratan nin mga propeta an pinagbase, habang an panahon iyo an minatugot; dangan, kunsoaring na an parabasa nag-untok na, an presidente berbal na mina-instruksyon, asin magpagiromdom sa mga pag-aarog kaining mga marahayon na bagay. Dangan kita gabos magtirindog na magkairibahan asin magpangadye, asin, siring nagsasabi, kunsoarin na ang satuyang mga pangadyeon nagtapos na, an tinapay asin arak asin tubig pinagdadara, asin an presidente sa kaparehong manera minadulot nin mga pangadyeon asin pasasalamat, uyon sa saiyang abilidad, asin an mga katawohan minasimbag, na nagsasabi Amen; asin nagkaigwa nin distribusyon sa lambang saro, asin kan sarong partisipasyon kaini na kun saen an mga pasasalamat pinagtao, asin sa sainda na mayo an sarong portion ipinapagpadara sa paagi kan mga diyakuno. Asin sinda ma iri-igwahon, asin minauyon, minatao nin kun ano an lambang pinag-isip na maninigo; asin kun ano an nakolekta ini pinagdedeposito sa presidente, na iyo an nagtatabang sa mga ilo asin mga balo asin sinda na, sa paagi nin sakit o anuman na ibang kause, yaon sa pangangaipo, asin sinda na yaon sa kauripnan asin an mga estranghero na nag-aagi sa sa satuya, asin sa sarong pagtaram nangangataman sa gabos na yaon sa pangangaipo. (Justin Martyr)

Kaya, siring kan pinagladawan ni Justin, an mga Kristiyano nag-aasembliya para sa sarong komunal na pagsamba kun Domingo, an aldaw kan pagkabuhay-liwat, maski na ngani an ibang liturhikong mga kaugalian minsan nangyari sa luwas kaining kinamugtakan. An pagbabasa nin mga eskritura minagikan sa Luma asin Bagong Tipan, lalo na an mga Ebanghelho. An mga ini minsan pinagpakarahay sa taonan na sirkulo, na ginagamit an sarong libro na pinag-aapod na leksionaryo. An instruksiyon pinagtatao na base kaining mga babasahon, pinag-aapod na sarong sermon, o homiliya. Igwas nin kadakolon na mga kongregasyonal na mga pangadyeon, minabale kan pasasalamant, kumpisal, asin intersesyon, na nangyayari sa bilog na serbisyo asin nagkakaigwa nin kadakolon na mga porma na minabale sa pinagtaram, pagsisimbar, silensyo, o kinakanta. An Pangadyeon nin Kagurangnan, o Ama Nyamo, iyo an regular na pinagpapangadye. An Eukaristiya (pinag-aapod na Banal na Komunyon, o an Pamanggihan nin Kagurangnan) iyo an parte kan liturhikal na pagsamba na minakonsiste kan sarong konsagradong pagkakan, na pirmeng tinapay asin arak. Si Justin Martyr pinagpaliwanag ang Eukaristiya:

Asin an pagkakan na ini pinag-aapod nyato na Eukaristia the Eucharist, na kun saen mayo ni saro an pagtutugutan na magkakan kundi an tawo na naniniwala na an mga bagay na samuyang pinagtutukdo totoo, asin pinaghugasan na nin paghuhugas na iyo an para sa kapatawaran nin mga kasalan, asin pasiring sa rehenerasyon, asin namumuhay na siring sa ipinagboot ni Kristo. Nin huli ta bako bilang komun na tinapay asin komun na inomon na kita maresibe kan mga ini; kundi sa manera na siring ki Jesukristo an satuyang Tagapagligtas, na pinaghimong laman sa paagi kan Tataramon nin Dyios, nagkaigwa nin parehong laman asin dugo para sa satuyang kaligtasan, kaya pareho na kita pinagtukdoan na an pagkakan na pinagbendisyunan sa paagi nin pangadyeon kan Saiyang tataramon, asin na kun saen an satuyang dugo asin laman sa paagi nin transmutasyon pinagpangalagaan, iyo an laman asin dugo kan Jesus na pinaghimong laman. (Justin Martyr)

An ibang Kristiyanong denominasyon pinag-uugali an nakaseradong komunyon. Sinda nagtatao nin komunyon sa sainda na nakisumaro na sa denominasyon na iyan or kun minsan sa indibidwal na simbahan. An mga Katoliko restrikto an partisipasyon sa saindang mga miyembro na mayo sa estado kan mortal na kasalan. Haros an iba sa mga simbahan ugali na an bukas na komunyon habang saindang pinaghihiling an komunyon bilang sarong paagi sa pagkakasararo, kesa baya sarong tapos, asin nag-iimbite sa gabos na niniwalang mga Kristiyano na magpartisipar.

An ibang grupo minahale gikan kaining tradisyonal na lituhikal na estruktura. Sarong pagbabanga an pirmeng pinaghihimo sa katahawan kan “ Halangkaw” na pansimbahang mga serbisyo, karakterisado sa paagi nin grabeng solemnidad asin ritwal, asin “ Hababa” na mga serbisyo, pero maski na ngani kaining duwang mga katergorya igwa pa man nin dakulaon na mga pagkakaiba sa mga porma nin pagsasamba. An Seventh-day Adventists naghihirilingan kun Sabado (an orihinal na Sabbath, habang an iba dae naghihirilingan sa kada semana. Karismatiko o Pentekostal na mga kongregasyon puwedeng danay na pinapangenotan sa paagi kan Banal na Espiritu na mag-aksyon kesa magsunod sa sarong pormal na ordern in pagserbisyo, kabali an danay na pagpapangadye. An Kwakers nagtutukaw nin matuninong hanggan pagpahiroon sa paagi kan Banal na Espiritu tanganing magtaram. An ibang Ebanghelikong mga serbisyo minaagid sa konsyerto na igwang rock asin pop music, pagsasayaw, asin an paggamit kan multimedia. Para sa mga grupo na dae nagrerekonosir nin sarong pagkasaserdote distinkto gikan sa ordinaryong mga paratubod an mga serbisyo heneralmente pinapangenotan sa paagi nin sarong ministro, tagapagbalangibog, or pastor. Asin an iba pa nagkukulang nin anuman na pormal na mga pamayo, maski sa prinsipyo o sa paagi kan lokal na pangangaipuhanan. An ibang mga simbahan naggamit sana nin akapilang mga awit, maski sa prinsipyo (e.g. kadakol na mga Simbahan ni Kristo minahabo sa paggamit kan mga instrumento sa pagsasamba) or sa paagi nin tradisyon (arog sa Ortodoks).

An pagsasamba puwedeng sa minalaenlaen para sa espesyal na mga pangyayari arog baga kan mga pagbubunyag o karasalan na mga serbisyo o signipikanteng mga [[feast days |aldaw nin kapistahan. Sa amay na simbahan, an mga Kristiyano asin sainda na madali nang makumpleto an inisasyon minapalaen para sa Eukaristiyang parte kan pagsasamba. Sa kadakol na mga simbahan ngunyan, mga gurangan asin kaarakian minapalaen para sa gabos o an iba man na serbisyo minaresibe uyon sa tamang edad na katukdoan. An arog na mga kaarakian na mga pagsasamba iyo an pinag-aapod na Pandominggong Eskuwelahan o Eskuwelahan nin Sabbath (An mga pandominggong eskuwelahan minsan pinaghihimong enot bago pa an oras nin pagseserbisyo).

Mga Sakramento

An Eukaristiya

Sa Kristiyanong paniniwala asin kaugalisn, an sakramento sarong seremonyas, na pinagmuntar ni Kristo, na minapahaya nin grasya, na minabilog nin sarong sagradong misteryo. An termino minagikan sa Latin na tataramon na sacramentum, na pinaggamit tanganing ipagsalin an Griyegong tataramon para sa misteryo. An mga pananaw mapanungod sa kun ano an mga rito an sacramental, asin ano ining boot na kahulugan para sa paggibo sa magigin sakramento manlaenlaen sa pag-iriba kan mga Kristiyanong denominasyon asin mga tradisyon.

An pinakakonbensyonal punksyonal na pagkahulugan nin sarong sacrament iyo na ini sarong panluwas na senyal, pinagmuntak ni Kristo, na nagpapaabot nin pansa-irarom, espirituwal na grasya sa paagi ki Kristo. An duwang mas pinakamahiwas na akseptadong mga sakramento iyo an Pagbubunyag asin an Eukaristiya, kaya lang, an mayoriya kan mga Kristiyano minarekonosir nin pitong mga Sakramento o Banal na mga Misteryo: Pagbubunyag, Kumpirmasyon (Krismasyon sa Ortodoks na tradisyon), asin an Eukaristiya, Banal na mga Orden, Rekonsilyasyon kan sarong Nagsosolsol (kumpisal), Paglalahid kan Maymati, asin Motrimonyo. Kun pagsaramaon, iyo ini an Pitong Sakramento bilang rekonosido kan mga simbahan sa Halangkaw na Simbahan na tradisyon---Notaran na an Romano Katoliko, Pansirangang Ortodoks, Pan-oryental na Ortodoks, Independenteng Katoliko, Lumang Katoliko, asin iba pang mga Anglikano. An harong ibang mga denominasyon asin mga tradisyon tipikal na minauyon na an Pagbubunyag asin Eukaristiya sana an mga sakramento, habang an ibang mga grupo kan Protestante, arog kan mga Kwaker, nagsisikwal kan sakramental na teolohiya. An iba man na Kristiyanong mga denominasyon na naniniwala kaining mga seremonyas dae minakomunikar sa grasya kundi mas pinapaorog na pag-apodon an mga ini bilang mga ordinansa.

Liturhikal na Kalendaryo

An mga Romano Katoliko, Anglikano, Pansirangang mga Kristiyano, asin tradisyonal na Protestanteng mga komunidad pinagporma an pagsasamba nin sarong liturhikal na kalendaryo. Ini minabale nin mga banal na aldaw, arog kan mga solemnidad na minakomimorar kan sarong pangyayari sa buhay ni Jesus o an mga banal, mga peryodo kan pag-aayuno arog baga sa Semana Santa, asin iba pang panrelihiyosong mga pangyayari arog kan memorya o kadikiton na mga kapistahan na minakomemorar sa mga banal. An mga Kristiyanong grupo na dae nagsusunod nin sarong liturhikal na tradisyon minsan minapawalat nin manigong mga selebrasyon, arog kan Krismas, Semana Santa asin Pentecostes. An kadikit na mga simbahan dae minahimo nin sarong liturhikal na kalendaryo.

Mga Simbolo

An amay na sirkular ichthys na simbolo, pinagmukna sa paagi kan kumbinasyon nin Griyegong mga letra ΙΧΘΥΣ pasiring sa sarong paligid Ephesus, Asia Minor.

An krus, na iyo ngunyan an saro kan haros na lawig na rekonisadong mga simbolo sa kinaban, pinaggamit bilang Kristiyanong simbolo gikan pa sa pinaka-amayon na mga panahon. Si Tertullian, sa saiyang libro De Corona, nagsasabi kun paano ini nagin iyo na an tradisyon para sa mga Kristiyano na ipagguhit pabalik-balik sa saindang mga angog an senyal kan krus. Maski na ngani na an krus binantog sa mga amay na mga Kristiyano, an krusipiko dae nagluwas na ginagamit sagkod kan ika-5 siglo.

Sa mga pag-iriba kan mga simbolo na ginagamit kan mga primitibong mga Kristiyano, arog kan isda na garo baga enot sa ranggo sa importansiya. Gikan sa monumental na mga piggikanan arog kan mga lubungan ini naipagpabantog na an simbolikong isda iyo an pamilyar sa mga Kristiyan gikan pa sa pinaka-amayon na mga panahon. An isda iyo an pinagdepikto bilang sarong Kristiyanong simbolo sa enot na mga dekada kan ika-2 siglo. An kabantugan kaini sa pag-iriba kan mga Kristiyano minapanungod na gayo, ini garo baga, sa uyon sa mga pamosong akrostik na konsistido kan mga inisyal na mga letra kan limang Griyegong mga tataramon na minaporma sa tataramon na isda (Ichthys), na an mga tataramon halipot pero klarado minaladawan kan karakter ni Kristo asin an kaakoan sa pagsasamba kan mga paratubod: Iesous Christos Theou Yios Soter, na nangangahulugan, Jesukristo, Ake nin Diyos, Tagapagligtas.

An mga Kristiyano gikan sa pinakakapinunan mina-adorno kan saindang mga lubungan na igwa ning mga pintura ni Kristo, kan mga banal, kan mga eksena gikan sa Bibliya asin alegorikal na mga grupo. An katakomba iyo an mga padat-ulan kan gabos na mga Kristiyanong arte. An enot na mga Kristiyano mayong kakudian laban sa mga imahe, litrato, o mga estatuwa. An ideya na sinda nagkatarakot sa kadelikaduhan kan idolatriya sa pag-iriba kan saindang mga bag-ong kombertido iyo an pinahimutikan sa pinakasimplehon na kadahilanan sa paagi kan mga litrato o ngani mga estatuwa, ini nagpadagos gikan pa sa enot na mga siglo. An ibang mayor na mga Kristiyanong mga simbolo minabale kan chi-rho monogramo, an kalapati (simboliko kan Banal na Espiritu), an pansakripisyong kordero (simboliko kan pagsakripisyo ni Kristo), an balagon (minasimbolo sa kinakaipuhanan na kasumpayan kan Kristiyano ki Kristo) asin kadakol pang iba. An gabos na mga bagay na ini naggigikan sa mga kasuratan na nanagboan sa Bagong Tipan.

An Amay na Simbahan asin Kristolohikal na mga Konseho

An Kristiyanidad nagpoon bilang sarong Hudiyong sekta sa sirangang parte kan Mediteranya sa katahawan kan enot na siglo. An pinaka-amay na pagtalubo nangyari sa irarom kan pamumuno nin Doseng Apostoles, partikularmente si San Pedro asin si Pablo an Apostol, na pinagsunudan sa paagi kan amay na mga Obispo, na an mga kristiyano minakonsidera na mga Tagapagsangli kan mga Apostoles.

Naggikan sa kapinunan, an mga Kristiyano iyo an subheto kan persekusyon. Ini mina-imbuwelto nin mga padusa, kabali an kagadahan , para sa mga Kristiyano na arog ki Esteban asin Santiago, ake ni Zebedeo. An pandakulaang bigak nin mga persekusyon an nagsunod sa mga kamot kan mga awtoridad nin Romano Imperyo, enot kan taon na 64, kunsoarin na si Emperador Nero an nagsawot sainda nin huli kan Dakulang Kasulo sa Roma. Uyon sa Pansimbahang tradisyon, idto yaon sa irarom kan persekusyon ni Nero na an amay na mga lideres kan Simbahan na sinda Pedro asin Pablo nin Tarsus pinagmartir sa Roma. Kadagdagan pa an lakop na mga persekusyon kan Simbahan nangyari sa irarom kan siyam na nagsurunod na mga Romanong emperador, mas makuniot sa irarom ni Decius asin Diocletian. Magpoon kan taon 150, an mga Kristiyanong paratukdo nagpoon na magproduser nin teolohikal asin apolohetikong mga gibo na tuyong minadepensa kan pagtubod. Ining mga awtor nabantog na iyo an mga Ama kan Simbahan, asin an pag-aadal sa sainda iyo an pinag-apod na Mga Patristiko. An notableng mga amay na mga ama minabale ki Ignacio nin Antioke, Policarpio, Justin Martyr, Irenaeus, Tertullian, Clemente nin Alexandria, asin Origen.

An persekusyon kan estado nagpundo kan ika-4 siglo, kunsoarin si Konstantino I naghayag nin sarong sugo nin tolerasyon kan 313. Kan ika-27 nin Pebrero 380, si Emperador Teodocio I nagpasar nin batas na mina-establisa sa Kristiyanidad bilang iyo an opisyal na relihiyon kan Romano Emperyo. Gikan sa dikit kan ika-4 na siglo, an Kristiyanidad nagkakawat na sarong prominenteng panindog sa paghulma kan Pansulnupang sibilisasyon.

Si Konstantino iyo man an instrumental sa konbokasyon kan Enot na Konseho kan Nicaea kan 325, na naghangad na masimbagan an Aryanong sabi-sabi asin nagbilog kan Kredo kan Nicene, na iyo pa man an pinaggagamit kan Romano Katolikong Simbahan, Pansirangang Ortodoksiya, Anglikanong Komonyon, asin sa kadakol na mga Protestanteng simbahan. An Nicaea iyo an enot na serye kan Ekumenikonikal (kalakopang kinaban) na mga Konseho na pormal na minakahulugan kan mga kritikal na mga elemento nin teolohiya kan Simbahan, notableng minapanungod sa Kristolohiya. An Aseryanong Simbahan kan Sirangan dae nag-akseptar sa ikatolo asin sa nagsurunod na mga Ekumenikal na mga Konseho, asin talagang separado sagkod ngonyan.

Amay na Katahawang mga Panahon

Sa pagbababa asin pagkahulog kan Romanong Emperyo sa sulnupang, an papasya nagin sarong politikal na parakawat, enot na nahiling ki Papa Leo na diplomatikong pakikibagay sa mga Huns asin Vandals. An simbahan man naglaog sa sarong halawig na peryodo kan misyonaryong aktibidad asin ekspansyon sa pag-iriba kan dating barbaryong mga tribu. An Katolisismo naglakop sa pag-iriba kan mga Hermanikong mga katawohan (inisyal sa kumpetensiya sa Aryanismo kan Celtic asin Eslabikong mga katawohan, an Hungaryano, an Mga Eskandinabyano, asin an Baltikong mga katawohan.

Mga Ika-500, si San Benedicto nagpaluwas kan saiyang Monastikong Pagpapamahala, nag-establisa nin sarong sistema kan mga regulasyon para sa pundasyon asin sa pagpapadalagan kan mga monasteryo. An Monastisismo nagin sarong makapangyarihan na puwersa sa kabilugan nin Europa, asin nakapagtao sa kadakol na mga amay na mga sentro nin pagkakanood, mas bantogan sa Ireland, Scotland, asin Gaul, na nakapagkontribuwer sa Carolinyanong Pagkamundag Otro kan ika-9 na siglo.

Gikan sa ika-7 siglo nagsurunod, an Islam pinagsakop an mga kadagaang nin Kristiyano na yaon sa Tahaw Sirangan, Norteng Aprika asin mas pa sa Espanya, na nagresulta sa pagdadaog-daog kan Kristiyanidad asin sa bilang nin mga militar na pakikipaglabanan, kabali an Mga Krusados, an Espanyol na Rekonkista asin mga pakipaggiyera laban sa mga Turko.

An Katahawang Kapanahunan nagdara nin mga mayor na pagbabago sa laog kan Simbahan. Si Papa Gregorio an Bantog dramatikong pinagreporma an Eklesiyastikal na Estruktura asin administrasyon. Sa amay kan ika-8 siglo, ikonoklasma nagin iyo an nagbabangang isyu, kunsoarin na ini pinag-esponsoran sa paagi kan mga Besantinong mga emperador. An An Ikaduwang Ekumenikal na Konseho nin Nicaea (787) pinal na pinagpronunsiyo na pabor kan mga ikono. Sa amay kan ika-10 siglo, pansulnupang monastisismo lawig na pinagbuhay sa paagi kan pamamayo kan bantog na Benedictinong monasteryo kan Cluny.

Mga panluwas na takod

• Religions of the World
• Christianity