Tataramon na Nawawara na

An tataramon na nawawarâ na iyo idtong lenggwahe na namimiligrong maparà na huli ta an saiyang mga parataram luwayluway nang nagkakagaradan o naglipat na sa paggamit nin ibang lenggwahe. An pagkapuhò nin lenggwahe nangyayari kun an tataramon mayo na nanggad nin sadiring parataram, asin ini nagigin nang "gadan na tataramon". Kun sa lakaw nin panahon mayo na nagtataram kan lenggwahe lamang, mangyari nagigin na ining "lenggwaheng napuho". Sinasabi totoo na sa lawig nin agi-agi kan kinaban dakul na an nagkapuruho na tataramon; alagad, an siring na kamugtakan nin pagkawarâ orog na nagrikas gibo kan proseso nin "globalisasyon" asin "neokolonyalismo", kun saen an mas mapangyaring mga lenggwahe napipilawan asin nalalangtoban an mga maluluyang tataramon. An mas asin orog na tinataram na lenggwahe sa kahiwasan kan sarong lugar nadodominar idtong bakong gayong tinataram na lenggwahe asin sa pag'isog nin panahon an mabublay iyong nawawara. An total na bilang kan mga lenggwahe sa kinaban daing gayo isi. Ginagaom alagad na pwede yaon sa anom na ribo (6,000) o aboton pang pitong ribo (7,000) an mga tataramon sa presente ginagamit sa pagtaram. Tinatanya na mga 50-90% kaini an magigin puho na pag'abot kan taon 2100. An yaon sa itaas na 50ng mga tataramon, na an lambang saro kaini may parataram dai mababa sa 50 milyon, gamit kan 50% kan populasyon nin kinaban. An kadakulan kan mga tataramon tinataram sana nin saradit na mga komunidad, kadaklan kaini hababa ngani sa sampolong ribong (10,000) mga parataram.

Sobra sa 50% kan mga tataramon sa kinaban yaon lang namogtak sa walong nasyon

An herarkiya nin mga tataramon

An paghirang tataramon sarong "linguicide" kun saen an mga myembro sa grupong etniko dai na inaadalan an pamanang lenggwahe bilang enot o "pagkani-aking" tataramon ninda

Susog sa SIL International (dati, Summer Institute of Linguistics), sa saindang Ethnologue's 2005 na bilang nin mga lenggwahe sa database kaini, an nakalista ninda nag'abot na 6,912 tataramon na an 32.85% (2,269) makukua sa Asya, asin 30.3% (2,092) yaon sa Aprika. An mga lugar na may dakul na bilang nin namimiligrong mapupuho na tataramon iyo an Eastern Siberia, Central Siberia, Northern Australia, Central America asin sa Northwest Pacific Plateau. Sa Oklahoma asin Southern South America, delikado man an kamugtakan kan magkapirang saradit na lenggwahe

Sinasabi na an UNESCO pinagpipisan-pisan an peligro nin pagkawara nin lenggwahe sa limang alontaga: "ligtas", "natataya sa peligro",(dai tinataram kan mga aki sa luwas kan saindang harong), "natataya nanggad sa peligro" (an mga aki dai na tinataram an lenggwahe), "makuring namimiligro" (tinataram na sana kan mga gurang), "makuring gayo na namimiligro" (tinataram na lang kan dikit-dikit sa mga gurang).

Si Michael E. Krauss, sarong linggwista, pigpisan an mga lenggwahe sa siring: "ligtas" kun hinuhuna na an mga kaakian pagtataramon pa an mga lenggwahe sa laog nin sanggatos na taon; "Namimiligro" kun an mga aki posible dai na gamiton sa pagtaram an mga ini sa laog nin 100 na taon (60-80% kan mga tataramon yaon daa igdi sa siring na estado); asin "tigbak na" kun an mga aki ngani ngonyan dai na tinataram an lenggwahe ninda.

May ratak sa kultura an pagwara nin tataramon

May mahiwas na pagtubod na an pagkawara nin mga lenggwahe naoonongan an yaman kan kulturang pang-kinaban. Dakul na proyekto an pinapakusog ngane masumpo an paghuros sa pagkawara na ini, paagi sa aktibong pagpalakop kan mga ini sa edukasyon asin sa mga literaryong mga aktibidad na orog na mapipiritan gamiton an mga nasabing tataramon. Lakop sa kinaban an mga hiron na magmukna nin lehislasyon ngane makopkop, mapaorog asin magrambong an mga lenggwahe kan mga saradit na komunidad. Igwa man totoo ibang mga linggwista na nakiki'asusangan na an pagkawara nin mga tataramon natural sana man na proseso asin tama nang an mga ini itala asin adalan sana para sa pagkanood lang asin bako sa pagkitabangan sa mga parataram na pabaskogon an mga naghihingagdan na mga tataramon.

An ibang mga parataram daing labot kun mawara an saindang tataramon asin orog hinihiling ninda na an paglipat sa mas makusog, mas maimpluensyang lenggwahe makakagantad kan kamugtakan ninda sa buhay sosyal asin mapapakaray mapapadakul imbes an mga oportunidad ninda sa paghanapbuhay. Pero mayoriya man giraray an mga parataram kan lenggwaheng minoriya na ipaorog an saidiri ta an pagkawara kan lenggwahe sarong pag'utas sa saindang identidad kultural asin tradisyon. Nakikipagtabangan sinda sa mga linggwista sa mga proyektong mataong buhay sa naghingab-hingab na tataramon. An anoman na paghingoa kan mga lingwista makakadugang nanggad sa syensia nin linggwistika asin sa mga parataram na boot masaray asin mapapusog an saindang tataramon.

Pagmimidbid asin pagsusukol kan pamimiligro

An Atlas of the World's Languages in Danger kan UNESCO pinagpisan-pisan an 2,473ng mga lenggwahe sa 5 alontaga nin pagkakapeligro: mabublay, namimiligro nanggad, makuring namimiligro, makuring gayong namimiligro, napuho na. Lampas 200 na mga tataramon an natunaw na sa kinaban sa laog nin tolong kapag'arakian.

An UNESCO naman piglaen-laen an apat na lebel nin pamimiligro kan mga lenggwahe basado sa pagpasa kan tataramon sa laog nin henerasyon:

• May kabublayan: Kadaklan kan mga aki tinataram pa an lenggwahe alagad sa pili sanang lugar (hlbws: sa harong sana)

• Namimiligro nanggad: An mga aki dai na tinataram an lenggwahe pagkani'aki sa laog kan harong.
• Makuring namimiligro: An tataramon tinataram na sana kan mga lolo asin lola saka kan mga gurang. An mga magurang, maski masabotan ini, dai na ginagamit sa pagulay'ulay ninda mansana o kun kaulay an saindang mga aki.

• Makuring gayong namimiligro: An pinakahubin na parataram mga lolo/lola na sana o an mas gurang pa; tinataram ini patapal-tapal na sana asin bako nganing parati.

Dakul na mga iskolar an naghaman nin mga paagi sa pagdeterminar kun an mga lenggwahe namimiligro. An saro sa pinaka'amay iyo an GIDS (Graded Intergenerational disruption Scale) na pigtutulod ni Joshua Fishman. Dakul pa man ibang napublikar sa mga journal na nagsusukol kan etnolinggwistikang kabagsikan kan tataramon dara an mga kasangkapan sa pag'ogid batay sa iba-ibang sitwasyon asin aplikasyon.

Mga dahilan nin pagkatunaw kan mga tataramon

Susog sa Cambridge Handbook of Endangered Languages, igwang apat na tipo kan mga dahelan kun napapano ta napupuho an sarong tataramon.

Igwa diyan mga rason na nabubugtak an mga populasyon na kagtaram kan mga lengwahe sa pisikal na peligro, arog kan:

Kagutoman, kahelangan, mga hampak nin katalagahan arog kan makuring bagyo. Sarong halimbawa kaini iyo idtong mga lenggwahe tinataram sa Andaman Islands. An bilog na populasyon naradas haros resulta kan si linog asin dolnop nangyari sa Indian Ocean kan 2004.

Gera asin genocide. Halimbawa kaini iyo an mga lenggwahe kan mga tinubong populasyon sa Tasmania na napuho kan mga kagkolonya, asin mga natunaw, mga naghihingab-hingab na mga tataramon sa Amerika kun sain an mga tinubo nagsapo nin panraradas na dahas sa kamot kan mga eksplorador, asin man arog kan lenggwaheng Miskito sa Nicaragua o kan lenggwaheng Maya na apektadong gayo kan gera sibil.

Igwa man mga sarahotan na nagbabangga o nag'uulang sa mga parataram sa paggamit kan lenggwahe ninda, arog kan:

Pang'iipit pulitika. Ini parati nangyayari sa mga estadong-nasyon naghihingoa magpatindog nin sarong kultura nasyunal asin pinipiot an mga oportunidad kan mga lenggwaheng saradit na magamit sa lantad nin buhay publiko, sa mga eswelahan, sa medya, asin saenpaman, kun minsan ngane binabawal na logod an paggamit kaini. Kun minsan an grupong etniko pirit binabanwa sa ibang lugar o an mga aki kaini rinarayo na mag'eskwela bakong harani sa mga harong ninda, mala ta resulta na'uutas sinda sa panakin ninda sa saindang kultura o lenggwahe. Ini nangyari nanggad sa kaso kan dakul na Native American asin Australyanong mga lenggwahe, siring man sa Europeo o Asyanong mga lenggwahe na minoriya arog kan Breton o Alsatian sa Pransya asin Kurdo sa Turkiya.

Pagkakahanggilid kan grupong minoriya sa lantad ekonomiko, pulitikal asin kultural. Nangyayari ini kun an poder pulitikal asin ekonomiko natitipon sa sarong partikular na lenggwahe o kultura asin an mga indibidwal may tendensyang bayaan an saindang lenggwahe a pabor sa mas prestihiyosong tataramon. Komun nanggad ini mangyari ta an minoriya, sa mawot gumantad sa mas halangkaw na estado sosyal, hinihingako an mga kaugalean sa kultura o sa lenggwahe kaidtong mga nagsampaw sainda paagi nin kolonisasyon, pagsakyada o pagsakop. Halimbawa kaini iyo an lenggwaheng Welsh sa Gran Britanya, asin kan Ainu sa Hapon.

Mga reparo sa sadiring tataramon

• Sa partikular, an lenggwaheng Bikol nag'aagi sa makuring paglatob kan kataraid niyang tataramon, orog na an Tagalog ta haros an huri dominado an gabos na media, magin telebisyon, peryodiko, o radyo. Huli man kan marikas asin libreng pagribay-ribay sa mga lugar, dakul nang marhay an naglalaog sa kabikolan na an darang pigtataram magsalang, Ingles, Tagalog o maski bako man ta halimbawa bisaya o ilokano siya, sa libyanong pagkasinarabotan, tagalog an ginagamit sa pagpasabot. Sa bulos nin panahon dai na ini mahihira. An mahihira sana na yaon sa poder kan kagtaram bikol iyo an adalan niya an saiyang dila asin es posible gamiton sa gabos na okasyon, orog na sa pagsurat, asin itukdo an sadiring dila maski sa bakong mga taga-bikol asin bagohon an atitud na maluyang klase an tataramon na ini; siring man ipaseguro na an mga aki manu'dan an tataramon ngane dai mapatod sa lakaw nin panahon. Dapat magdakul an mga parasurat sa bikol asin mga eksperto sa pag'ogid asin paghimay kan tataramon ngane an pag'adal kan dilang ini madali, magian, pasil asin interesante.

• May epekto an ekonomiya sa tataramon asin ta palibhasa roro an rona kan bikol, dakul na mga parataram kan Bikol naluwas sa kinaban asin parati nabubutsan na an pagkani'aking lenggwahe asin dai na ngane sinisiguro na an mga aki ninda, dawa harayo sa lugar na namundagan, makanood man giraray kaini. Huli sa Internet, gayod maaampat an paghuros kan kalidad kan dilang ini.

• Palibhasa man dai inaadalan na pormal sa mga eskwelahan, an Bikol nahahanggilid dawa ngane totoo may mga eskwelahan asin unibersidad na tinutuyo nang ta'wan pagmangno asin pag'ataman kan kultura asin lenggwahe kan Bikol, arog kan Ateneo de Naga University Institute for Bikol History and Culture asin an makusog na pagpaimprenta kaini nin mga obra asin literatura naguguhit sa tataramon na Bikol. Siring man may mga unibersidad sa Albay na regular nagpapaseminar manongod sa kulturang Bikol. Dakul naman nagburutwa na mga kasararoan na kultural na an tinotonggo iyo an pagkopkop asin pagpadangat kan arte asin kulturang tinubo sa rona.

Mga aktwal na halimbawa sa pagroro kan tataramon

• Maski may mga katagang tunay asin liso an bikol, ginagamit sa radyo o sa peryodiko, bakong tubo igdi, o pati gramar kan sa tagalog (Ingles) nadadara sa bikol, hlbw: 'napagkamalan' imbes na 'namaloan', 'busy' imbes na 'sibot', 'din' imbes na 'man', 'isagibo' imbes na 'gibohon', 'kapansanan' imbes na 'kadi'nan', asin dakulon pang mga arog kaini. Parati nangyayari ini ta bihira na kan parataram madangog an maninigo na kataga palibhasa dikit-dikit an oportunidad kan saiyang tataramon mataram, masurat sa mga tradisyonal asin elektronikong media.

• Palibhasa dakulon an dai nagbabasa kan nakasurat sa Bikol na literatura o anopaman, tirikyawit na sa pagtaram, karamol na sa pagpahayag asin kayas-kayas na sa pagsurat alagad dai makabilog nin toltol na sentido. Risang maray na tikapo asin hawal na gayo sa bokabularyo asin an lebel nin pagkatalasay sa saiyang dila, hababang maray katumbas na sana sa sarong yaon sa elementarya. Akoon ta na maski sa anong lenggwahe may tangga-tangga ini nin komplikasyon sa pagsayod nin ideya.

Mga panluwas na takod

• [1] Archived 2015-11-25 at the Wayback Machine. Mga madali nang mapuho na mga tataramon. Kinua 30.03.15.