Tabyos
An tabyos[2] o sinarapan (Mistichthys luzonensis; Smith, 1902) sarong species nin sira sa pamilya nin goby, Gobiidae, asin iyo-iyong kaapil sa genus na Mistichthys. Ini natural nanggad sa Filipinas, partikular sa kasalogan nin Bicol asin sa mga danaw nin Buhi, Bato, Katugday asin Manapaw sa probinsya nin Camarines Sur. Sa mga kasalogan asin sa sabang kan Calabanga, igwa man makukuang tabyos alagad sinasabi mas doro-dakula sa mga tabyos na yaon sa ibang lugar. An tabyos manilag-silag na may butik-butik na dikit asin itom na mata, nalaba abot 2.5 sentimetro pero an kasyahan kaini naabot sanang 9-14 milimetro. Sa mga danaw, hanggilid sana ining maglangoy-langoy asin nakaabot sa rarom na 12 metro. An lalaki kan tabyos mas suru-saradit sa babae. Sinasabing ini natago na sa irarom kan tubig kun an saldang maragit na asin pa-udto na an oras. [3][4]
| Mistichthys luzonensis | |
|---|---|
| |
| Sayantipiko na klasipikasyon | |
| Kahadean: | |
| Paylo: | |
| Klase: | |
| Orden: | |
| Pamilya: | |
| Genus: | Mistichthys H. M. Smith, 1902
|
| Espesyes: | M. luzonensis
|
| Ngaran binomyal | |
| Mistichthys luzonensis H. M. Smith, 1902
| |
| Sinonimo | |
| |
Ini na an pinakasadit na sirang pangkomersyal sa bilog na kinaban mala ta nasambit ini sa Guinness Book of Records na iyo na "an pinakasadit na sirang kakanon".[5] Sadit na maray ini ta an sarong ribo pwedeng makaigo sa sarong kutsara. Sinasabing medyo napapangana an pagdakop kaini orog na ta ugale kan mga tabyos maggipaw asin madaling dakopon ta sinasarap an mga ini sa laog kan abung kun saen sinda natitipon ta ginigiya kan pagtipon kan ikinaag na sakag, mala ta madali nang mapuho an specie asin karamas-kamas na an gobyerno na maligtas ini sa pagkawarâ.
Sinasabi man na an tabyos sa Calabanga maputi, an sa Bato mapula-pula asin an sa Buhi garo aro-abohon sa kolor.
.jpg)
Bilang pagkakan
baguhonAn tabyos usong lutoon na okoy o pwede man ginisa-gisa asin binangotan nin binating sugok. Kun sasarayon, ini rinaramas sa pinong asin, sarong parte sa limang parte kan tabyos, dangan binabalad na magin agil. Pinipritos kun kakanon na o bago pritoson, pinapa'alintotohan sa tubig ngane maglumoy.[6]
Sinarapan
baguhonSa mga taga-Buhi, sinasabi ninda iba man daa an "tabyos" sa "sinarapan" alagad an Vocabulario de la Lengua Bicol na hinaman ni Marcos de Lisboa sa pag'oltan kan mga taon 1600 abot 1609 sarong beses sana nasambit an lugar na Buhi asin ini ta sabi niya yaon igdi sa banwang ini makukua an tabyos alagad nasala man ngani si Lisboa ta an totoo yaon man ini nakukua sa mga danaw kan Bato, sa danaw-danaw kan Katugday, asin Manapaw (parehas yaon sa Buhi) , asin siring man sa Calabanga asin sa mga sanga-sangang kasalogan sa Bicol.[7] An katagang sinarapan ogaring boot sana sabihon idtong dinakop paagi kan pandakop-sira na an apod sarap na sabi ni Lisboa una red hecha cañitas a modo de ceston con que cogen los pecadillos muy menudillos que llaman piyac. Kun siring pinong-pino an mga labot kan hikot na ini ta saraditon man an dadakopon arog kan mga piyak-piyak.[8] Igwa man ngani hikot na inapod "pamalaw" ta pirinohon an mga labot kaini ta pandakop nin balaw, gibo hinabol na abaka inapod na ginaras o puraw.
Jagor inot na reparo an tabyos
baguhonSa mga dayo, idtong si Aleman na si Feodor Jagor an inot nakasambit kan kasuru-saradit na sirang tabyos asin sabi niya dakulon nadadakop kaini asin kinakakan. Siya nagpadara nin mga specimen kaini kan Nobyembre 1859 ki Dr. Peters nin Berlin kadurungan kan mga iba pang sira na nadakop niya sa Buhi. Alagad huna ni Peters ini mga piyak sana kan inadalan niyang bagong species na Gobius dispar. Nareparo naman sana ini kan mag'arabot mga Amerikano. Si Dr. Zeller asin F. W. Richardson kan U.S. Army nagpadara nin mga specimen kan 1902 ki Dr. H. M. Smith kan Bureau of Fisheries asin naugid niya tolos na an tabyos bagong genus asin species.[9]
Pagkakapuho kan tabyos
baguhonKan mga taon 1920 asin 1930, dakul na iba-ibang klaseng sira arog kan karpa, mga tolong species kan gurami asin Gambusia an pinalaog sa danaw kan Buhi. Kan 1977 man mga pasayan an pinag'ataman sa danaw. Kan 1995, tilapia naman an pinalaog sa danaw. Susog sa kabatiran kan mga parasira asin mga eksperto, an mga sira na ini nakapadikit na marhay sa tabyos ta ini nagin kakanon kan nasabing mga sira, maliban sa pasayan ta an mga sugok man kaini iyo an paborito kan mga tabyos.[10]
Mga panluwas na takod
baguhonToltolan
baguhon- ↑ World Conservation Monitoring Centre. 1996. Mistichthys luzonensis. In: IUCN 2013. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2013.1. Downloaded on 07 September 2013.
- ↑ [1] tabyos. Vocabulario de la lenguja bicol. pahina 365. Kinua 01-09-22
- ↑ http://www.fishbase.org/summary/Mistichthys-luzonensis.html Kinua 18.12.14
- ↑ http://www.bar.gov.ph/digest-home/digest-archives/91-2003-2nd-quarter/3247-apr-june03-sinarapan-swims-home Archived 2014-08-09 at the Wayback Machine. Kinua 18.12.14
- ↑ http://www.fishbase.org/summary/Mistichthys-luzonensis.html Kinua 18.12.14
- ↑ Avery, Arthur C., Fish Processing Handbook For The Philippines. Research Report 26. Fish and Wildlife Service. United States Department of the Interior. United States Government Printing Office. 1950. p. 40-41. Kinua 19-12-14.
- ↑ [2]www.fishbase.org. Kinua 09-03-18
- ↑ [3] sarap. Vocabulario de la lenguja bicol. pahina 339. Kinua 09-03-18
- ↑ Jagor nadukayan inot an tabyos.[4]Kinua 1-09-21
- ↑ [5]www.iucnredlist.org. Kinua 09-03-18
Sarong saringsing an artikulong ini. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.