María Orosa

Si María Orosa y Ylagan (Nobyembre 29, 1892 – Pebrero 13, 1945) iyo sarong Filipinang teknolohiko sa pagkakan, parmasiyutikong kimiko, humanitaryo, asin heroe nin giyera. Nag-eksperimentar siya sa mga katutubong pagkakan nin Filipinas, asin kaidtong Ikaduwang Gerang Pankinaban saiyang pighaman an Soyalac (sarong masustansyang inumon gikan sa soybeans) sagkod an Darak (pagkakang hale sa bagas na mayaman sa bitamina B1, na pupuwede magpalikay sa helang na beri-beri), na saiyang tinabangan na makalaog sa mga intermentong kampo nin mga Hapones asin iyo nakasalbar sa buhay nin mga ribong Filipino, Amerikano, sagkod iba pang mga nasyunal. Ipigheras niya man sa publiko an bistadong maray na banana ketchup.

María Orosa
Kamundagan	María Orosa y Ylagan (1892-11-29)Nobyembre 29, 1892 Taal, Batangas, Kaptansya Heneral kan Filipinas
Kagadanan	Pebrero 13, 1945(1945-02-13) (edad 52) Malate, Manila, Komonwelt kan Filipinas
Edukasyon	Unibersidad kan Pilipinas, Manila Unibersidad kan Washington

Nakompleto niya an saiyang batsilyer sagkod masteral na mga degri sa parmasiyutikong kimika, pati naman an dugang na degri sa kimikang pagkakan. Dagos man siyang pig-alok nin posisyon bilang kimikong asistante para sa estado nin Washington bago buminalik sa Filipinas kaidtong 1922 para magpokus sa pagsimbag sa problema nin malnutrisyon sa saiyang ginikanang nasyun. Nakaimbento siya nin nagkapirang klase nin kakanon para mapadikit an pangangaipo sa mga imported na produkto sagkod para mapakakan an mga Filipino. Ginibo niyang bentahe an abundanteng natural na nakukua sa mga isla nin Filipinas arug kan mga katutubong prutas, mga duma, asin mga gulay ngarig magkaigwa nin sadiring suplay an Filipinas.

Kaidtong Ikaduwang Gerang Pankinaban, si Orosa buminale sa Gerilya nin Marking para ipaglaban an katalingkasan kan Filipinas. Nakaimbento siya nin mas dakul sa 700 na resipe sa saiyang pagkabuhay, kabali na an Soyalac asin Darak, na nagsalbar sa buhay nin ribong mga buhay kaidtong panahon nin gera. Nakaimbento man siya nin mga nakalatang kakanon para sa mga gerilya na nakikipaglaban sa liberasyon nin Filipinas. Kun mayo an siyang mga imbensyon sa pagkakan, ribong katawohan an pigsasabing magagadan sa mga intermentong kampo, ospital, asin sa mga kalye.

Personal na buhay

Si Orosa iyo namondag kan Nobyembre 29, 1892 sa Taal, Batangas, sagkod an ikaapat sa walong aki ni Simplicio A. Orosa asin Juliana Ylagan-Orosa. Maski ngani an saiyang ama nagadan kan siya aki pa sana (sagkod nagtabang sa saiyang ina sa saindang tindahan), pira sa saiyang mga tugang an nabisto man sa Filipinas. An saiyang nakagugurang na tugang na lalaki, si Engr. Vicente Ylagan Orosa Sr., iyo nagin Sekretarya nin Pampublikong Kagibohan asin Komunikasyon, sagkod nagin, Pamayo nin People's Homesite and Housing Corporation (PHHC) kaidtong administrasyon ni Presidente Ramon Magsaysay. An saiyang sarong tugang na si Dr. Sixto Ylagan Orosa Sr., nagin pangenot na doktor, sagkod an saiyang mga pamangkin kabali an taga-bankong si Sixto L. Orosa, Jr., Filipinong Nasyunal na Artista na si Dance Leonor Orosa Goquiñgco, negosyanteng si José R. L. Orosa, dakol na gawad na pankulturang paraheras na si Rosalinda L. Orosa, sagkod an saiyang biyograpo na si Helen Orosa del Rosario.

Bilang sarong iskolar nin gobyerno, si Orosa nakaguno nin batsilyer asin masteral na degri sa parmasiyutikong kimika, sagkod dugang na degri sa kimikang pagkakan hale sa Unibersidad kan Washington. Nagtrabaho man siya sa sarong planta nin paglata kan mga sira sa Alaska kan siya nasa kolehiyo pa.

Karera

Maski ngani pig-alok nin trabaho bilang kimikong asistante kan estadong gobyerno nin Washington, buminalik si Orosa sa Filipinas kaidtong 1922. Nagpoon siyang magtukdo nin ekonomikang pangharong sa Centro Escolar University, sagkod nagbalyo sa dibisyong preserbasyon nin pagkakan kan Philippine Bureau of Science. Mawot niyang makatabang na magkaigwa nin sadiring suplay nin pagkakan an Filipinas, pati naman mapakusog an mga pamilyang Filipino. Pig-organisa niya an grupong 4-H sa mga isla (na igwa nin mas dakul sa 22,000 na mga miyembro kan 1924), sagkod nagpasiring sa mga baryo para tukduan an mga kababaihan kun papano mag-ataman nin mga manok, pagpreserbar nin mga lokal na produkto, asin magplano nin masustansyang pagkakan. Naimbento ni Orosa an palayok ngarig makapaghurno an mga pamilyang mayo nin kuryente, asin naghaman nin mga resipe para sa mga lokal na gunuan, kabali an kamoteng kahoy, mga batag, asin niyog. An saiyang banana ketchup nagin paboritong kondimento asin salak sa pagluto sa arkipelago. Naghimo man siya nin mga arak asin calamansi nip, sarong desikato asin pulburang porma nin sarong sitrus na prutas na piggagamit man sa paggibo nin kalamansi juice, banana ketchup asin iba pang mga resipe. Nagin siyang pamayo kan Home Economics Division asin pig-organis an Division of Food Preservation kaini. Sa paggamit parehas kan saiyang kaaramang lokal asin teknikal, si Orosa may mahiwas na ambag sa kulinaryo asin nagtukdo man nin tamang paagi sa pagpreserbar nin mga katutubong pagkakan arug kan adobo, dinuguan, kilawin, asin escabeche.

Kaidtong Ikaduwang Gerang Pankinaban, ginamit niya an saiyang kaaraman sa kimikang pagkakan para maimbento an Soyalac (sarong mayaman sa protina na pulburang produkto nin soybean) asin an Darak (sarong pagkakan hale sa bagas na mayaman sa thiamine asin iba pang mga bitamina na pwede man magbulong nin beri-beri). Nagin man siyang kapitana sa Marking's Guerrillas, sarong Filipinong gerilyang grupo na pig-organisa ni Marcos "Marking" V. Augustín. An mga gerilya nagtabang sa mga pwersang Amerikano na kalabanon an mga tropang Hapones asin nagkua nin mga karpintero para ikaag an Soyalac asin Darak sa labot na istik nin mga kawayan, na iyo ipinadara sa mga sibilyan na nakapreso sa Unibersidad kan Santo Tomas asin sa mga presohan sa Capas, Tarlac sagkod Corregidor. An mga pulbura nagsalbar sa buhay nin mga nagugutom na gerilya asin soldadong Amerikano sa presohan. An saiyang "Tiki-Tiki" na cookies (nagibo hale sa Darak) iyo nakatabang man sa pagsalbar sa mga sibilyang buhay kaidtong panahon nin giyera asin kagutoman.

Pagkagadan asin legasiya

Pigura ni Maria Orosa sa Opisina kan Alkalde nin Taal, Batangas

Maski ngani an saiyang pamilya asin mga kabiristo iyo pigpirit siya na magluwas sa Manila huli sa giyera, dae siya nagtubod asin nagtinir sa saiyang poste bilang sarong soldado. Kaidtong Pebrero 13, 1945, nagadan si Orosa huli sa lugad pagkatapos bombahon sa saiyang opisinang panggobyerno. An ospital kun sain siya dinara iyo pigbomba man na tuminama sa saiyang puso na direktang tuminapos sa saiyang buhay. An American Red Cross tinawan si Orosa nin humanitaryong gawad para sa saiyang pagsalbar sa buhay kan mga preso. An pamangkin niyang si Helen Orosa del Rosario kaidtong 1970 pigpublikar an Maria Orosa: Her Life and Work, na kabali man an 700 na resipe ni Orosa.

An Filipinas opisyal na pigbibistado an kontribusyon ni Orosa. Sa saiyang ginikanang probinsya, an Batangas, nagtugdok nin monumento asin historikal na marka bilang pag-onra saiya. Sarong kalye sa Ermita, Manila (kun sain an Court of Appeals of the Philippines iyo mahihiling), iyo pigpangaran pagkatapos saiya, pati naman an edipisyo sa Bureau of Plant Industry. Kan ika-65 na anibersaryo kan Institute of Science and Technology, nagin siyang saro sa 19 na siyentista na nakaresibe nin espesyal na rekognisyon. Kaidtong Nobyembre 29, 1983,an National Historical Institute nagtugdok nin sarong marka sa saiyang onra sa Bureau of Plant Industry sa San Andrés, Manila. Sa komemorasyon kan saiyang sentenyal na anibersaryo nin pagkamondag, an Philippine Postal Corporation nag-isyu nin sarong postage stamp sa saiyang onra. An ginikanang banwaan niyang Taal, Batangas iyo pigselebrar an ika-125 na anibersaryo kan saiyang pagkamondag kaidtong Nobyembre 29, 2018. Kan 29 November 2019, an Google pigselebrar man an saiyang ika-126 na kompleanyo sa sarong Google Doodle.

Kan February 8, 2020, an lubungan ni Orosa iyo nahanap sa Malate Catholic School, an sityo nin Remedios Hospital kaidtong Ikaduwang Gerang Pankinaban. An pagkalot iyo pinangenotan ni Isabel Picornell. Pig-suhestyon man na an saiyang lubungan iyo ibalyo sa Libingan ng mga Bayani (LNMB) sa Taguig.

Lista nin kagibohan

• The history and chemistry of norsphenamine (1921)
• Preservation of Philippine foods (1926)
• Rice bran: a health food and how to cook it (1932)
• Roselle recipes (1931)
• Soy beans as a component of a balanced diet and how to prepare them (1932)
• Preserve the national culture in local food (1932)

Mga ginikanan

• Ancheta, Herminia M. and Michaela Beltran-Gonzales, Filipino Women in Nation Building, Phoenix Publishing House Inc., Quezon City, 1984.

• http://worldcat.org/identities/lccn-no2009093773/

• Centro Escolar University (2019) CEU-SNHM Pays Tribute to Filipina Innovator Maria Orosa. https://manila.ceu.edu.ph/ceu-snhm-pays-tribute-to-filipina-food-innovator-maria-orosa Archived 2020-06-23 at the Wayback Machine.

• Cite Seer X http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.504.4716&rep=rep1&type=pdf

• Republic of the Philippines News Agency (2019). Google honors Filipina scientist Maria Orosa. https://www.pna.gov.ph/index.php/articles/1087406

Iba pang babasahon

• Davidson, Alan. (2003). Seafood of South-East Asia: A Comprehensive Guide with Recipes (2nd ed.). Ten Speed Press. pp. 279–295. ISBN 1-58008-452-4. 
• Orosa, Maria Y. and Helen Orosa del Rosario. (1970). Maria Y. Orosa, Her Life and Work (Helen Orosa del Rosario, Ed.). [Quezon City:] R. P. Garcia Pub. Co.