Pagkakaiba sa mga pagbabago kan "Vocabulario de la Lengua Bicol"
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Linya 4:
Yaon siya sa Bicol poon 1602 abot 1616: sa [[Oas, Albay|Oas]], [[Polangui, Albay|Polangui]] asin sa [[Naga (ciudad)|Nueva Caceres]]. Sa kag-apat(14) na taon na pinagpirmi nya sa Bicol (ta an duwa kaini sa Dilao), an siyam na taon yaon siya igdi sa Naga nakatoka. An duwang taon sa periodong ini siya nagtukaw komo ''vicario provincial'' sa apostolica provincia de San Gregorio.
Sa lawig kan pag-erok sa Oas, Polangui asin Naga poon 1602 hasta 1616 nabilog ni Lisboa an Vocabulario na nakatalâ an labing sampolong ribong mga katagâ kan lenggwaheng Bicol. Ini Bicol-Espanol (417 na pahina) asin Espanol-Bicol (104 na pahina) kan magluwas an ika-2ng edisyon kan taon 1865 sa pagboot ni [[Francisco Gainza]] (1818-1879), Obispo kan [[Nueva Caceres]]. Ini pinaimprenta sa ''Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas'', igdi sa Manila.
Alagad, an enot na edisyon na nagluwas kan 1754 may 764 na pahina, Bicol-Espanol, asin 160 pahina, Espanol-Bicol. Sinasabi na kan mga panahon na idto nasaray an sarong kopya sa biblioteca kan kumbento kan San Francisco sa Manila sa pag'aataman ni Fray Pablo Rojo. Ini naimprenta sa kumbento kan Nuestra Senora de Loreto en el pueblo de Sampaloc.<ref>W.E.Retana, 1862-1924.La imprenta en Filipinas: adiciones y observaciones á la Imprenta en Manila de D. J. T. Medina; por W. E. Retana. American Philosophical Society. Library. Madrid: [Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Ríos], 1899.p. 200, p. 248. </ref><ref> Robertson, James Alexander,1873-1939. Bibliography of the Philippine Islands. Cleveland, Ohio.: The a.H. Clark Company, 1908. p. 235.</ref>
===Panalmingan kan soanoy na Kulturang Bikolnon===
An Vocabulariong ini dakulon pinagtala' na mga pangaran kan mga antigong paroy na tinatanom kan mga taga-Ibalong na masasabi ''extinct'' na ngonyan kadaklan, mga manlaen-laen na pandagat na sasakyan, *mga praktis asin mga termino sa pagbubulawan asin sa pagdudulang (pagmina), mga termino nin mga tela asin mga gamit sa paghahabol, mga termino sa pagrelasyon sa kadugo asin sa ibang tawo, manlaen-laen na taramon sa pagsasakay sa dagat, mga sira sa dagat asin iba-ibang hayop, mga paliyon asin termino sa mitolohiya nin gugurang, asin dakulon mga klaseng kahoy asin tinanom na garo marayo na ngani ngonyan.
An Vocabulario nya, na dai man tuyo ni Lisboa, nanggad nagin salming kan mga buhay-buhay kan Bikol kan ika-kag'anom na Siglo huli ta tinala' niya an mga praktis na kultural kan mga gugurang siring sa namasdan niya sa paagi kan mga kataga' na nasaray nya asin itinala'.
'''Mga Tinanom Orog Na An Mga Paroy Nasasambit Na Gayo'''▼
Igdi sa Vocabulario niya masisirip kun ano-anong paroy halimbawa an pigtataranom kan mga gugurang. Haros sinaro-saro ni Lisboa an mga ini, siring na sinasabi niya lambang saro na '''"un genero de arroz asi llamado"''' na mabanggit ta magkapira igdi: '''malictay''', '''guimpad''', '''tinoon''', '''tinogos''', '''maloon''', '''tinoma''', '''tangong''', '''hinipon''', '''dongdong''', '''hangbas''', '''cabong''','''batangon''', '''binachao''', '''barawa''',, '''dala''',. '''dalosamat''', '''daras''', '''dibaclon''', '''boracnaga''', '''cadosog''', '''lagoti''',. '''cocondato''', '''guinapass''', '''carangcang''', '''manloay''', '''manocnon''', '''manonglay''', '''paraya''', '''sumagyad''', '''sablay''', '''bulao''', '''yumocyoc''', '''tipocol''', '''dinamulag''', '''banglag'''.▼
'''An Pagka-Eksakto Nin Pagtaram Makangalas Nahihiling Igdi'''▼
An pagbabakal sana dakul na termino an satong mga apoon, may tokod na tataramon sa mga piling sitwasyon: ▼
▲Igdi sa Vocabulario niya masisirip kun ano-anong paroy halimbawa an pigtataranom kan mga gugurang. Haros sinaro-saro ni Lisboa an mga ini, siring na sinasabi niya lambang saro na
'''matongod''', mabakal paroy o bagas▼
'''matangway''', mabakal arak, lana,o suka, asbp▼
'''mabahay''', mabakal gubing▼
'''malagdo''', gagaboson na bakalon▼
'''manamal''', mabakal sira'▼
'''masalew''', mabakal nin oripon, o ayam o harong o sasakyan pandagat▼
'''masambot''', mabakal pero utang▼
'''matingi'''', mabakal sa menudo▼
'''magatang''', mabakal nin kaomahan▼
'''masahol''', mabakal nin baroto▼
'''Paghahabol Asin Pagbubulawan Mayor Na Hanapbuhay Kaidto'''▼
Kun ngonyan mayo na lamang o haros pawara na an pagbubulawan asin paghahabol igdi sa Kabikolan, an duwang ining industriya dakulaon na mga palakaya kan mga gugurang. Magaganinaw ini sa mga termino na pinawalat sa Vocabulariong ini.▼
Saro pang reparo sa Vocabulario niya iyo na dakulon pang mga katagang Bikol an ikinaag niyang pakahulogan sa mga terminong Kastila na dai niya man ikinaag na mayor na entri. Halimbawa kaini iyo an '''cataga''''(word, palabra), '''amoc-amoc''' (pinong alon), '''tocda'''' (imbensyon, mukna'), '''pasib''' (premio, award) '''habla''' (pagsumbong sa korte) Makukua sana ini sa porsyon kan Espanol-Bikol alagad komo mayor na entri, mayo sinda nakatala'.▼
▲An pagbabakal
▲Kun ngonyan mayo na lamang o haros pawara na an pagbubulawan asin paghahabol igdi sa Kabikolan, an duwang ining industriya dakulaon na mga palakaya kan mga gugurang. Magaganinaw ini sa mga termino na pinawalat sa Vocabulariong ini. Dai na ngonyan araram sa modernong panahon an kadakul na tataramon manongod sa bulawan, halimbawa:
*''binatac'' (Ingles, gold chain),
*''dinogso' (Ingles, a kind of gold necklace),
*''camague'' (Ingles, a kind of gold chain worn by the waist),
*''bisig'' o ''harom'', ''codat'' (Ingles, low grade gold of different carats)),
*''hirapo'', ''panica''. ''oray'', ''dalisay'', ''patataro'' (Ingles, high-carat or very fine gold),
*''pinangdan'' (Ingles, gold thread),
*''rauaraua'' (Ingles, filigree work in gold),
*''patanao'' (Ingles, gold earring),
*''apis'' (Ingles, to separate gold from sand or grit),
*''bare'' (Ingles, to barter two tael of low-carat gold with one tael of fine gold),
*''hinolog'' (Ingles, very impure gold),
*''pasaua'' (Ingles, gold choker),
*''rite'' (Ingles, gold pegs in teeth)
▲Saro pang reparo sa Vocabulario niya iyo na dakulon pang mga katagang Bikol an ikinaag niyang pakahulogan sa mga terminong Kastila na dai niya man ikinaag na mayor na entri. Halimbawa kaini iyo an '''cataga''''(word, palabra), '''amoc-amoc''' (pinong alon), '''tocda'''' (imbensyon, mukna'), '''pasib''' (premio, award) '''habla''' (pagsumbong sa korte) Makukua sana ini sa porsyon kan Espanol-Bikol alagad komo
▲'''Literaryong Paggamit Nin Mga Taramon Nareparo Ni Lisboa'''
An Vocabulario ni Lisboa, saro pa, nagtaong gayong panandaan na an mga gugurang na Bikolnon maray magberso o magtokda nin mga literaryong komposisyon. Pinagtandaan ni Lisboa an mga pang-rawitdawit na mga tataramon, na saiyang minamarkahan sa mga siring na panaram: '''sirve solo para sus composiciones o coplas'''. Gamit sana daa sa pagberso o pagrawitdawit nin mga taramon.
Mga halimbawa kaini iyo an mga minasunod:
▲'''Pakagibo Kan Vocabulario'''
Seguro natural nang may mga kakundian an pakagibo kan Vocabulario huli na lang gayod sa makuring sitwasyon sa pag-imprenta kadtong panahon.
Enot na kakulangan iyo an mayong toltol na
Siring man an pagkasurunod kan letra sinunod kan sa lumang Kastila asin sa parteng ini nasala siya, o si pag-imprenta nasala an pakasunod kaini-- p. 276, PANGPANG -- MAANGSO' -- PANHINOLAY; P. 177, HIYANGTA--- HILAP--- HILAO.
Pag-abot sa porsyon na Español-Bicol, dai
*
*
*
*
Saen Pinompon an mga Tataramon na Iginuhit sa Vpcabulario nI Lisboa
Dakula ining isyu ta an iba nagsasabi na kadakulan kan mga katagang tinipon ni Lisboa naghale daa sa Rinconada ta nag-estar daa nin haloy duman. Partikularmente nadestino talaga siya sa Oas asin sa Polangui. An iba nagsabi na nag-estar pa daa siya sa Nabua.▼
Mala ta ini an sinurat ni [[Jaime T. Malanyaon]] sa libro niyang '''ISTORYA KAN KABIKOLAN''' (p. 507) "Si Lisboa nangagin padi sa Oas, Polangui asin Nabua kaya an mga Bikol na tataramon hale sa rinconada. Kan 1990 si Malanyaon sinurat an Tambobong Nin Mga Piniling Tataramon sa Bikol pinag-tawan doon an paggamit kan Naga Bikol."▼
▲Dakula ining isyu ta an iba nagsasabi na kadakulan kan mga katagang tinipon ni Lisboa naghale daa sa Rinconada ta nag-estar daa nin haloy duman. Partikularmente
▲Mala ta ini an sinurat ni [[Jaime T. Malanyaon]] sa libro niyang
Si Malanyaon taga-Calabanga alagad kan panahon niya dai pa on-line an obra ni Lisboa asin mayo pang nakamaan na mahingutong gayo an ginibo niya maliban ki [[Malcolm Mintz]] na inadalan na husto an lenggwaheng bikol asin guminibo siya nin haros sangkap na diksyunaryo kan bikol na nagguno pa ngani siya sa trabaho ni Lisboa.
Line 69 ⟶ 99:
An lohika igdi dai magamit kan estruktura kan lenggwahe manta na makua nin bokabularyo sa ibang dyalekto o lenggwahe.
'''Ano an Vocabulario ni Lisboa Nahira sa Dati Niyang Ginibo?'''▼
Ini an dakulang hapot ta nagadan si Lisboa taon 1628. Enot naimprenta ini 1754. Labing sarong siglo (126 na taon sa totoong bilang) pakagadan niya na an obra niya nakahiling liwanag. Ika-duwang edisyon pinalagda kan 1865 ni Obispo [[Francisco Gainza]] sa paimprentahan kan Unibersidad kan Sto. Tomas.▼
▲Ini an dakulang hapot ta nagadan si Lisboa taon 1628. Enot naimprenta ini 1728/1754. Labing sarong siglo
Sa ika-2ng edisyon malinaw na pinahale na ni Gainza an 347ng pahina sa Bicol-Espanol na kabtang na dati parte sa 1754 na edisyon. Siring man, pinahale niya an 56 na pahina sa Espanol-Bicol na kabtang kan Vocabulario. Sa anong dahelan dai pa maisihan na gayo, seguro huli ta sa soanoy nang marhay an mga kataga asin dai na biristo o pwede nag'ademohan sa papel asin sa gasto. Alagad, an editor, siisay man siya, nagboot na magdugang nin mga entri na mayo man dati gayod ikinaag ni Lisboa. Sarong risang-risang ehemplo kaini an pagkaag kan panhinolay duman sa entri na "Bognag" (bungag), "Hay una de estalcalitas en el monte Colapnitan visitada por europeos en 1860 y 61." Si Lisboa dai man masasambitan an pagbisita ni [[Feodor Jagor]] sa lungib Kolapnitan duman sa [[Libmanan, Camarines Sur|Libmanan]] ta nangyari ini mga 200 na taon nang naglihis sa panahon niya.
Sa mga indikasyon, may mga ehemplo asin ilustrasyon na maririsa na dinugang na sana sa pagpaliwanag kan mga kahulogan kan mga katagang napalaman sa Vocabulario. Enot, may mga paliwanag na manongod sa mga doktrina kristyana an ikinaraag. Ikaduwa, igwa nang magkapirang mga kataga na kastila an sinasabi parte na kan bokabularyong bikol. Ano parte na ini kan Bikol mga kaamayan pa kan 1600?
Line 79 ⟶ 113:
Kaipuhan pang maray na hingutohan an Vocabulario ngani makua an mga simbag sa mga
==Mga panluwas na takod==
| |||