|
An '''birus''' (gikano sa'''virus''' ([[Wikang Latin|Latin]] na ''virus'', na boot-sabihon ''lason'')<ref name="trangkasongbaboy">[https://www.piercecountylibrary.org/files/library/tagalog-fact-sheet.pdf Mga Katotoohan Manungod sa Flu kan Orig]. (PDF) (Heras). Washington State Department of Health. Abril 2009. Pighugot kaidtong 13 Mayo 2020.</ref> iyo sarong ahenteng nakakaulakit na nagpapadakul sana sa laog kan mga buhay na selula nin sarong organismo. Nakakapag-ulakit an mga birus sa gabos na klase nin pormang-buhay, hale sa hayop asin tinanom hasta sa mga mikroorganismo, kaiba an mga bakterya asin arkeya.<ref name="pmid16984643">Koonin EV, Senkevich TG, Dolja VV. [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1594570/ The ancient Virus World and evolution of cells]. ''Biology Direct''. 2006;1:29. doi:10.1186/1745-6150-1-29. <nowiki>PMID 16984643</nowiki>.</ref>
Gikan sa artikulo ni Dmitri Ivanovsky kaidtong 1892 na naglaladawan nin di-baktiryang patoheno na nag-uulakit nin mga tinanom kan tobako, asin an pagdiskobre nin virus-mularang tabako ni Martinus Beijerinck kaidtong 1898,<ref name="Dimmock">Dimmock p. 4</ref> harus 5,000 sarihay kan virus an nailadawan nin detalyado,<ref name="Dimmock p. 49">Dimmock p. 49</ref> pero igwang milyun-milyong klase kaini.<ref name="Breitbart M, Rohwer F 2005 278–84">{{vcite journal|authorlink1=Mya Breitbart|author=Breitbart M|author2=Rohwer F|title=Here a virus, there a virus, everywhere the same virus?|journal=Trends in Microbiology|volume=13|issue=6|pages=278–84|year=2005|pmid=15936660|doi=10.1016/j.tim.2005.04.003}}</ref> Mahihiling an mga virus sa harus gabos nin mga ekosistema kan kinaban asin sinda an may pinakadakul na klase nin biyolohikal na entidad.<ref name="Lawrence">{{vcite journal|author=Lawrence CM, Menon S, Eilers BJ, ''et al.''|title=Structural and functional studies of archaeal viruses|journal=The Journal of Biological Chemistry|volume=284|issue=19|pages=12599–603|year=2009|pmid=19158076|doi=10.1074/jbc.R800078200|pmc=2675988}}</ref><ref>{{vcite journal|author=Edwards RA, Rohwer F|title=Viral metagenomics|journal=Nature Reviews Microbiology|volume=3|issue=6|pages=504–10|year=2005|pmid=15886693|doi=10.1038/nrmicro1163}}</ref> An pag-aadal kan virus ay bistado bilang birolohiya, sarong sangay kan mikrobiyolohiya.
== Istraktura asin kagibuhan ==
== Kagibuhan ==
Habang hindidae sa looblaog ngkan nahawangnaulakitang sihayselula o sa proseso ngnin paghawapag-ulakit ngnin sihayselula, umiiralyayaon angan mga virus sa anyoporma ngnin sariliningsadiring partikulo o ''virion'', na binubuopigbibilog ngkan: (i) [[Genetic material|kamanahing bagay]], yaonna ayiyo mahahabangan [[Molekula|mulatil]]haralabang molekula ngkan [[DNA]] o [[RNA]] na nagkokodigo ngkan istraktura ngnin mga [[protina]] kungkun saansain kumikilosnaghihiro angan virus; (ii) balatunit na gawagibo sa [[protina]], angan ''[[Capsid|kapside]]'', na pumapalibotnagpapalibot atasin pumoprotektanagproprotekta sa kamanahing bagay; atsagkod sa ilangpirang kaso (iii) isangsarong panlabaspanluwas na [[Viralunit envelope|balutan]]nin ngmga [[Lipid|lipido]]. Iba't ibaManlainlain angan mga hugis nitongkaining partikulong virus mulagikan sa payak nasimpleng anyong-[[Likaw|pilipitin]]pilipiton atasin [[Icosahedron|ikosahedrika]] para sa mga ilangpirang sarihay hangganghasta sa mas sali-salimuot nakomplikadong istraktura para sa mga iba. KaramihanKadaklan ngkan mga sarihay ngnin virus ayiyo may "virion" na masyadong maliitsaditon para makitamahiling sa [[Optical microscope|mikroskopyong pangmata]] na mga sangkadaangatos ngan lakidakula ngsa karamihankadaklan ngnin mga baktiryabakterya.
MaramiDakul angan mga paraanpaagi kungkun paanopano kumakalatnaglalakop angan mga virus. AngAn isangsarong paraanpaagi ayiyo sauli pamamagitan ngkan mga organismong nagdadalanagdadara-ngnin-sakithelang na kilalabistado bilang [[Vector (epidemiology)|bektor]]: halimbawa, kadalasangharus nalilipat-lipat angan mga virus sa mga halamantinanom sa pamamagitanpaagi ngnin insektongmga kumakaininsektong ngnagkakakan [[Plantnin sap|yago ngkan halaman]]tinanom, tuladarug ngkan mga [[Aphid|dapulak]]; atasin maaaringpupuwedeng ikarga ngkan mga insektong [[Hematophagy|sumisipsipnagsusupsop-ngnin-dugo]] angan mga virus sa mga hayop. KumakalatNaglalakop angan [[Trangkaso|virus-trangkaso]] sa pamamagitanpaagi ngnin pag-uboabo atasin pagbahin. InililipatPigbabalyo angan mga [[Norovirus|"virus-noro]]" atasin [[Rotavirus|"virus-rota]]", karaniwangna sanhiharus ngkawsa virusingkan [[gastroenteritis]], sa [[Fecal–oralrutang route|rotang dumi–pabibig]]ati–panguso, na ipinapasapigpapasa sa pagdaiti atasin pagpasokpaglaog sa katawanhawak sa pagkainpagkakan o tubig. AngAn HIV ayiyo isasaro sa mga virus na lumilipatnaglilipat sa pamamagitanpaagi ngnin [[Sakitsekswal na naipapasainteraksyon sa pakikipagtalik|pakikipagtalik]] at ngasin nin pagdaiti sa nahawangnaulakitang dugo. AngAn "[[Hostsakop specificity|saklaw ngkan host]]" ngnin virus ayiyo angan sari-saringmanlainlaing uriklase ngnin sihayselula na maaaripupuwede niyang ihawai-ulakit. MaaaringPupwedeng makitidpiot itoini na nangngangahulugangmay makahahawaboot-sabihon angna makakaulakit an virus ngnin kakauntingkadikitong sarihay lamangsana, o malawakmahiwas na nangngangahulugangmay makahahawaboot-sabihon na maka-ulakit siya ngnin maramidakulon.<ref>Shors pp. 49–50</ref>
== Kategorya sa paglakop ==
|
