Pagkakaiba sa mga pagbabago kan "Vocabulario de la Lengua Bicol"
Content deleted Content added
Pigriribayan an páhina nin 'Kategorya:Bikoliana' |
Filipinayzd (urulay | ambag) Dae idagos an rebisyon 161022 sa 112.198.77.180 (olay) |
||
Linya 1:
{{infobox book
| name = Vocabulario <br />de la Lengua Bicol
| title_orig =
| translator =
| image = Lisboa's Book Cover.jpg
| image_size = 250px
| caption =
| author =
| illustrator =
| cover_artist =
| country = [[Filipinas]]
| language = [[tataramon na Bikol|Bikol Sentral]]<br /> Kastila
| series =
| genre = Diksyunaryo
| publisher = Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas
| release_date = 1865
| english_release_date =
| media_type = Imprenta
| pages =
| isbn =
| preceded_by = Vocabulario <br />de la Lengua Bicol<br /> (1728/1754)
| followed_by =
}}
[[ladawan:Lisboa's_1754.jpg|right|thumb|250px|Vocabulario de la lengua bicol, 1754<ref>Sinapi sa Biblioteca Nacional de Espana</ref>]]
[[Ladawan:Saved monitor pic1754.png|right|thumb|250px|An 1754 edisyon, p. 49 (Lisboa)<ref>Sinapi sa Biblioteca Nacional de Espana</ref>]]
[[Ladawan:Saved monitor pic 1865.png|right|thumb|250px|An 1865 edisyon, p. 32 (Lisboa<ref>Sinapi sa University of Michigan Digital Library</ref>]]
An '''Vocabulario de la lengua Bicol''' sarong bokabularyo kan tataramon na [[tataramon na Bikol|Bikol]] na tinipon ni [[Marcos de Lisboa]] kan siya nadestino sa [[Rehiyon Bikol]], [[Filipinas]].
Si Lisboa yaon sa [[rehiyon Bikol|Bikol]] poon [[1602]] abot [[1616]]: sa [[Oas, Albay|Oas]], [[Polangui, Albay|Polangui]] asin sa [[Naga (ciudad)|Nueva Caceres]]. Sa kag-apat (14) na taon na pinagpirmi nya sa [[rehiyon Bikol|rehiyon]] (ta an duwa kaini sa Dilao), an siyam na taon yaon siya igdi sa Naga nakatoka. An duwang taon sa periodong ini siya nagtukaw komo ''vicario provincial'' sa apostolica provincia de San Gregorio.
Sa lawig kan pag-erok sa Oas, Polangui asin Naga nabilog ni Lisboa an Vocabulario na nakatalâ an labing sampulong ribong mga katagâ kan [[tataramon na Bikol]] o an sabi ni [[Maria Lilia Realubit]] nag-abot 10,495 na katagâ (Bikol-Español) sa 417 na pahina sa sukol nin papel na 22" x 33" asin igwa man 5,588 na katagâ sa seksyon Espanyol (Español-Bicol)<ref>[http://www.sil.org/asia/philippines/ling/Maria_Lilia_F._Realubit._Translating_Vocabulario_de_la_Lengua....pdf Realubit, Translating Vocabulario de la Lengua Bicol] </ref> sa 103 na pahina. Ini an ika-2ng edisyon kan taon 1865 na ipinagboot ni [[Francisco Gainza]] (1818-1879), Obispo kan [[Nueva Caceres]]. Ini pinaimprenta sa ''Establecimiento tipografico del Colegio de Santo Tomas'', duman sa Manila.
Alagad, an inot na edisyon na nagluwas kan [[1754]] may 764 na pahina, Bicol-Espanol, asin 160 pahina, Espanol-Bicol. Sinasabi na kan mga panahon na idto nasaray an sarong kopya sa biblioteca kan kumbento kan San Francisco sa Manila sa pag'aataman ni Fray Pablo Rojo. Ini naimprenta sa kumbento kan Nuestra Senora de Loreto en el pueblo de Sampaloc.<ref>W.E.Retana, 1862-1924.La imprenta en Filipinas: adiciones y observaciones á la Imprenta en Manila de D. J. T. Medina; por W. E. Retana. American Philosophical Society. Library. Madrid: [Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Ríos], 1899.p. 200, p. 248. </ref><ref> Robertson, James Alexander,1873-1939. Bibliography of the Philippine Islands. Cleveland, Ohio.: The a.H. Clark Company, 1908. p. 235.</ref><ref>http://quod.lib.umich.edu/p/philamer/AEZ4803.0001.002/236?rgn=full+text;view=image;q1=pablo+rojo Edisyon 1754</ref> Dai man gayod masabi na mas dakul an entri sa 1754 na edisyon ta sarong taytay sana an pagkaag kan mga kataga sa lambang dahon manta an 1865 na edisyon ginibo nang duwang taytay. An 1754 edisyon bakong malinaw an paka-imprenta, sarami' asin purak an tinta, an letra 's' napopormang garo letra ' f '. Laen pa kiyan, an ibang mga kataga' nasusurat pa sa lumang ispeling.
==Bokabolaryo==
Sosog ki [[Maria Lilia Realubit]]<ref>http://www-01.sil.org/asia/philippines/ling/Maria_Lilia_F._Realubit._Translating_Vocabulario_de_la_Lengua....pdf</ref>, dakol na mga katagâ na tinàwan kahulogan ni Lisboa sa paaging figurativo siring sa tolo niyang tinaong halimbawa. An katagang ''sibagat'' tinawan kahulogan na siring:
<blockquote>Apod sa sulog sa irarom kan salog Bicol bago ini maghampak sa kagagapoan arog kan sarong bados na nagbabatyag bago sa saiyang pangaki.</blockquote>
Para sa katagang ''abucay'', na ini sarong dakulang puting gamgam, pwedeng itaram na:
<blockquote>"Nangangabucay na an dagat"; "An alon nin dagat nagdadakula asin nagpuputi na."</blockquote>
Mantang an ''apos'' na man daa, na iyo an sulong parte nin kahoy, kandila o sigarilyo sinabi ni Lisboa na pwedeng siring itaram, "Naapos na baga si pagca guinoo niya" na boot sabihon ''nawara na an saiyang pagkarespetable''.
==Panalmingan kan suanoy na kulturang Bikolnon==
An Vocabulariong ini dakulon pinagtala' na mga pangaran kan mga antigong paroy na tinatanom kan mga taga-Ibalong na masasabing puho'(''extinct'') na ngonyan an kadaklan, mga manlaen-laen na pandagat na sasakyan, *mga praktis asin mga termino sa pagbubulawan asin sa pagdudulang (pagmina), mga termino nin mga tela asin mga gamit sa paghahabol, mga termino sa pagrelasyon sa kadugo asin sa ibang tawo, manlaen-laen na taramon sa pagsasakay sa dagat, mga sira sa dagat asin iba-ibang hayop, mga paliyon asin termino sa mitolohiya nin gugurang, asin dakulon mga klaseng kahoy asin tinanom na garo marayo na ngani ngonyan.
An Vocabulario nya, na dai man tuyo ni Lisboa, nanggad nagin salming kan mga buhay-buhay kan Bikol kan ika-kag'anom na Siglo huli ta tinala' niya an mga praktis na kultural kan mga gugurang siring sa namasdan niya sa paagi kan mga kataga' na nasaray nya asin itinala'.
====Mga tinanom urog na an mga paroy nasasambit na gayo====
Igdi sa Vocabulario niya masisirip kun ano-anong paroy halimbawa an pigtataranom kan mga gugurang. Haros sinaro-saro ni Lisboa an mga ini, siring na sinasabi niya lambang saro na "un genero de arroz asi llamado" na mabanggit ta magkapira igdi: ''malictay'', ''guimpad'', ''tinoon'', ''tinogos'', ''maloon'', ''tinoma'', ''tangong'', ''hinipon'', ''dongdong'', ''hangbas'', ''cabong'',''batangon'', ''binachao'', ''barawa'', ''dala'',. ''dalosamat'', ''daras'', ''dibaclon'', ''boracnaga'', ''cadosog'', ''lagoti'',. ''cocondato'', ''guinapas'', ''carangcang'', ''manloay'', ''manocnon'', ''manonglay'', ''paraya'', ''sumagyad'', ''sablay'', ''bulao'', ''yumocyoc'', ''tipocol''', ''dinamulag'', ''banglag''.
====An pagka-eksakto nin pagtaram====
An pagbabakal dakul na termino, may tokod na tataramon sa mga piling sitwasyon:
*''matongod'', mabakal paroy o bagas
*''matangway'', mabakal arak, lana,o suka, asbp
*''mabahay'', mabakal gubing
*''malagdo'', gagaboson na bakalon
*''manamal'', mabakal sira'
*''masalew'', mabakal nin oripon, o ayam o harong o sasakyan pandagat
*''masambot'', mabakal pero utang
*''matingi'', mabakal sa menudo
*''magatang'', mabakal nin kaomahan
*''masahol'', mabakal nin baroto
====Paghahabol asin pagbubulawan dakulang hanapbuhay kan soanoy na panahon====
Kun ngunyan mayo na lamang o haros pawara na an pagbubulawan asin paghahabol igdi sa Kabikolan, an duwang ining industriya dakulaon na mga palakaya kan mga gugurang. Magaganinaw ini sa mga termino na pinawalat sa Vocabulariong ini. Dai na ngunyan araram sa modernong panahon an kadakol na tataramon manongod sa bulawan, halimbawa:
*''binatac'' (Ingles, gold chain),
*''dinogso' (Ingles, a kind of gold necklace),
*''camague'' (Ingles, a kind of gold chain worn by the waist),
*''bisig'' o ''harom'', ''codat'' (Ingles, low grade gold of different carats)),
*''hirapo'', ''panica''. ''oray'', ''dalisay'', ''patataro'' (Ingles, high-carat or very fine gold),
*''pinangdan'' (Ingles, gold thread),
*''rauaraua'' (Ingles, filigree work in gold),
*''patanao'' (Ingles, gold earring),
*''apis'' (Ingles, to separate gold from sand or grit),
*''bare'' (Ingles, to barter two tael of low-carat gold with one tael of fine gold),
*''hinolog'' (Ingles, very impure gold),
*''pasaua'' (Ingles, gold choker),
*''rite'' (Ingles, gold pegs in teeth)
Sarô pang reparo sa Vocabulario niya iyo na dakulon pang mga katagang Bikol an ikinaag niyang pakahulogan sa mga terminong Kastila na dai niya man ikinaag na mayor na entri. Halimbawa kaini iyo an '''cataga''' (word, palabra); '''amoc-amoc''' (pinong alon); '''tocda''' (imbensyon, mukna'); '''pasib''' (premio, award); '''habla''' (pagsumbong sa korte). Makukua sana ini sa porsyon kan Espanol-Bikol alagad komo entri sa mga pahinang Bicol-Espanol, mayo sinda nakatala'.
====Literaryong paggamit nin mga taramon nareparo ni Lisboa====
An Vocabulario ni Lisboa, sarô pa, nagtaong gayong panandaan na an mga gugurang na Bikolnon maray magberso o magtokda nin mga literaryong komposisyon. Pinagtandaan ni Lisboa an mga pang-[[rawitdawit]] na mga tataramon, na saiyang minamarkahan sa mga siring na panaram: '''sirve solo para sus composiciones o coplas'''. Gamit sana daa sa pagberso o pagrawitdawit nin mga taramon.
Mga halimbawa kaini iyo an mga minasunod: ''honognan''/''bonsale'' (harong), ''muraca'' (aki), ''tabonton'' (halat), ''tigamba'' (tokad), ''bantiris'' (gapo), ''irabong'' (abay), ''yrago''(serpiente), ''siguin'' (arahit), ''orogan'' (langit), ''bontooan'' (bukid).
==Pakagibo kan Vocabulario==
Tibaad natural nang may mga kakundian an pakagibo kan Vocabulario huli na lang gayod sa makuring sitwasyon sa pag-imprenta kadtong panahon.
Inot na kakulangan iyo an mayong toltol na "padoon" sa pagsayod kan mga tataramon kun baga ini pahuros, pa-ogdo' o nataong doon sa enotan na silaba. Halimbawa, dai maaraman kun an entri niyang '''cuyog''' boot sabihon idtong ''sira'' o ''magsunod sa ibinoboot''. An ortograpiya pang ginamit si sa Kastilang paagi, kaya an ''rawitdawit'' nakasurat ''rauitdauit'', an ''dangog'', nakasurat ''dagnog'' na may kurit sa itaas kan "gn", an ''orog-orog'' (komposisyon literaryo, berso), nakasurat ''orogorog''.
Siring man an pagkasurunod kan letra sinunod kan sa lumang Kastila asin sa parteng ini nasala siya, o si pag-imprenta nasala an pakasunod kaini-- p. 276, PANGPANG -- MAANGSO' -- PANHINOLAY; P. 177, HIYANGTA--- HILAP--- HILAO.
Pag-abot sa porsyon na Español-Bicol, dai nag'aayog sa modernong pagsusurat nin diksyunaryo. Si Lisboa dai nagkaag kan saro-saro na katagang Español na natatampadan kan Bikol na kaagid kahulogan. Arog kani siring an saiyang ginibo:
*''apegar el fuego con agua'' sigbo
*''apartar unas cosas de otros'' laenlaen
*''culebras verdes, que no se dañosos'' alimbosogon
*''presentarse delante de el juez'' habla
==Pagponpon kan mga katagâ na iginuhit sa Vocabulario ni Lisboa==
Nadestino si Lisboa sa [[Oas, Albay|Oas]], [[Polangui, Albay|Polangui]], [[Albay]] sagkod [[Nabua, Camarines Sur|Nabua]] na igwang lain na mga tataramon sa Nueva Caceres kun sain tinataram an [[Bikol Sentral|tataramon na Bikol Naga]].
Alagad, isinurat ni [[Jaime T. Malanyaon]] sa libro niyang ''Istorya kan Kabikolan'' (p. 507): "Si Lisboa nangagin padi sa Oas, Polangui asin Nabua kaya an mga Bikol na tataramon hale sa [R]inconada". Si Malanyaon isinurat an ''Tambobong Nin Mga Piniling Tataramon sa Bikol'' (1990) asin pinagtàwan doon niya digdi an paggamit kan Bikol Naga. Siring ni Malanyaon na taga-[[Calabanga, Camarines Sur|Calabanga]], [[Camarines Sur]], pinag-adalan man ni [[Malcolm Mintz]] nin husto an lenggwaheng Bikol asin guminibo siya nin haros sangkap na diksyunaryo kan Bikol na nagguno pa ngani sa trabaho ni Lisboa.
Kun maanan na marhay an ''Vocabulario'' ni Lisboa maririsa na nagkukua siyang mga tataramon bakô sa [[Rinconada Bikol|Rinconada]] kundi sa paralibot kan [[Syudad nin Naga|Naga]]. Ginamit niya an tataramon na Bikol siring mn nasasambit niya parati sa mga ehemplo an [[Canaman, Camarines Sur|Canaman]], Quipayo, [[Syudad nin Naga|Naga]], Paniquian (Panicauson), Milauod ([[Milaor, Camarines Sur|Milaor]]), Minalabag ([[Minalabac, Camarines Sur|Minalabac]]), asin [[Bukid Isarog|Ysarog]] pero dai lamang matumoyan an mga lugar sa [[Oas, Albay|Oas]], [[Polangui, Albay|Polangui]] o [[Nabua, Camarines Sur|Nabua]]. Nabanggit an [[Albay]] asin [[Camalig, Albay|Camalig]] huli sa bulkan Mayo asin an [[Buhi, Camarines Sur|Buhi]] huli sa tabyos.
Ikaduwa, an mga ehemplong panhinulay na ginagamit iyo an ''SI'' arog kan "si manok, si bagas..." siring sa mababasa sa pahina 223, 300, 303, 396, 399. Sarong halimbawa: ''Ta dao ta nalignauan mo si togon co saymo?'', bagay na an Rinconada an gamit sana ''SO/SU''.
Ginamit sa diksyunaryo an estruktura kan lengwaheng Bikol siring man an mga bokabularyo kaini, asin bakong an sa ibang diyalekto o lenggwahe.
==An orihinal na Vocabulario ni Lisboa==
Inot na naimprenta an diksyunaryo kan 1728/1754. Ini labing sarong siglo an makalihis kan siya magadan ton 1628. Huli kaini, sarong dakulang hapot kun nahira sa dati an niya.
Ipinalagdâ an ikaduwang edisyon kaini kan 1865 ni [[Francisco Gainza|Francisco Gainza]] sa paimprentahan kan Unibersidad kan Santo Tomas. Alagad, an sarong risa kadugangan sa bàgong edisyon iyo an mga dugang na bokabularyo na bakong gikan sa orihinal na kaggibo kan diksyunaryo.
Sarong ehemplo iyo an pagkaag kan panhinulay duman sa bokabulayryong "Bognag" (bungag),"Hay una de estalcalitas en el monte Colapnitan visitada por europeos en 1860 y 61." Si Lisboa dai man masasambitan an pagbisita ni [[Feodor Jagor]] sa lungib Kolapnitan duman sa [[Libmanan, Camarines Sur|Libmanan]] huli ta an pangyayaring ini mga 200 na taon nang naglihis sa panahon niya.
Sa mga indikasyon, igwa nin mga ehemplo asin ilustrasyon na maririsa na idinugang na sana sa pagpaliwanag kan mga kahulogan kan mga katagang napalaman sa Vocabulario. Inot, may ikinaraag na mga paliwanag na manungod sa mga Doktrina Kristyana. Ikaduwa, igwa nang magkapirang mga katagâ na Kastila an sinasabing parte na kan bokabularyong Bikol.
Halimbawa:
<blockquote>p. 45. '''ganso''', ave conocida. gangsa p. 100 '''vandera''', bandera'</blockquote>
==Mga panluwas na takod==
* [http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=philamer;idno=AQA2025 An Vocabulario ni Marcos de Lisboa]
==Toltolan==
{{reflist}}
==Ginunuan==
'''Vocabulario de la Lengua Bicol'''. Marcos de Lisboa, Manila. 1865. Mga kopya kaini makukua sa Museo Conciliar de Nueva Caceres (sa Seminario), sa Museo kan University of Nueva Caceres asin sa University of Sto. Tomas.
{{rambong}}
[[Kategorya:Bikoliana]]
| |||