Pagkakaiba sa mga pagbabago kan "Vocabulario de la Lengua Bicol"
Content deleted Content added
No edit summary |
Filipinayzd (urulay | ambag) No edit summary |
||
Linya 2:
[[Ladawan:Saved monitor pic1754.png|right|thumb|250px|An 1754 edisyon, p. 49 (Lisboa)<ref>Sinapi sa Biblioteca Nacional de Espana</ref>]]
[[Ladawan:Saved monitor pic 1865.png|right|thumb|250px|An 1865 edisyon, p. 32 (Lisboa<ref>Sinapi sa UMICH Digital Library</ref>]]
An '''Vocabulario de la lengua Bicol''' sarong bokabularyo kan tataramon na [[tataramon na Bikol|Bikol]] na tinipon ni [[Marcos de Lisboa]] kan siya nadestino sa [[Rehiyon Bikol|Kabikolan]].
Yaon siya sa
Sa lawig kan pag-erok sa Oas, Polangui asin Naga
Alagad, an enot na edisyon na nagluwas kan 1754 may 764 na pahina, Bicol-Espanol, asin 160 pahina, Espanol-Bicol. Sinasabi na kan mga panahon na idto nasaray an sarong kopya sa biblioteca kan kumbento kan San Francisco sa Manila sa pag'aataman ni Fray Pablo Rojo. Ini naimprenta sa kumbento kan Nuestra Senora de Loreto en el pueblo de Sampaloc.<ref>W.E.Retana, 1862-1924.La imprenta en Filipinas: adiciones y observaciones á la Imprenta en Manila de D. J. T. Medina; por W. E. Retana. American Philosophical Society. Library. Madrid: [Impr. de la viuda de M. Minuesa de los Ríos], 1899.p. 200, p. 248. </ref><ref> Robertson, James Alexander,1873-1939. Bibliography of the Philippine Islands. Cleveland, Ohio.: The a.H. Clark Company, 1908. p. 235.</ref><ref>http://quod.lib.umich.edu/p/philamer/AEZ4803.0001.002/236?rgn=full+text;view=image;q1=pablo+rojo Edisyon 1754</ref> Dai man gayod masabi na mas dakul an entri sa 1754 na edisyon ta sarong taytay sana an pagkaag kan mga kataga sa lambang dahon manta an 1865 na edisyon ginibo nang duwang taytay. An 1754 edisyon bakong malinaw an paka-imprenta, sarami' asin purak an tinta, an letra 's' napopormang garo letra ' f '. Laen pa kiyan, an ibang mga kataga' nasusurat pa sa lumang ispeling.
Sabi ni [[Maria Lilia Realubit|Realubit]],
An katagang ''sibagat'' tinawan kahulogan na siring ".... pangaran sa irarom na sulog na nagbubulos sa salog Bicol bago ini maghampak sa kagagapoan arog kan sarong bados na nagbabatyag bago sa saiyang pangaki.'
Linya 18:
An ''apos'' naman daa, na iyo an sulong parte nin kahoy, kandila o sigarilyo, sinabi ni Lisboa na pwedeng siring itaram, ''Naapos na baga si pagca guinoo niya'' na boot sabihon 'nawara na an saiyang pagkarespetable'.
An Vocabulariong ini dakulon pinagtala' na mga pangaran kan mga antigong paroy na tinatanom kan mga taga-Ibalong na masasabi ''extinct'' na ngonyan kadaklan, mga manlaen-laen na pandagat na sasakyan, *mga praktis asin mga termino sa pagbubulawan asin sa pagdudulang (pagmina), mga termino nin mga tela asin mga gamit sa paghahabol, mga termino sa pagrelasyon sa kadugo asin sa ibang tawo, manlaen-laen na taramon sa pagsasakay sa dagat, mga sira sa dagat asin iba-ibang hayop, mga paliyon asin termino sa mitolohiya nin gugurang, asin dakulon mga klaseng kahoy asin tinanom na garo marayo na ngani ngonyan.
An Vocabulario nya, na dai man tuyo ni Lisboa, nanggad nagin salming kan mga buhay-buhay kan Bikol kan ika-kag'anom na Siglo huli ta tinala' niya an mga praktis na kultural kan mga gugurang siring sa namasdan niya sa paagi kan mga kataga' na nasaray nya asin itinala'.
▲'''Mga tinanom orog na an mga paroy nasasambit na gayo'''
Igdi sa Vocabulario niya masisirip kun ano-anong paroy halimbawa an pigtataranom kan mga gugurang. Haros sinaro-saro ni Lisboa an mga ini, siring na sinasabi niya lambang saro na "un genero de arroz asi llamado" na mabanggit ta magkapira igdi: ''malictay'', ''guimpad'', ''tinoon'', ''tinogos'', ''maloon'', ''tinoma'', ''tangong'', ''hinipon'', ''dongdong'', ''hangbas'', ''cabong'',''batangon'', ''binachao'', ''barawa'', ''dala'',. ''dalosamat'', ''daras'', ''dibaclon'', ''boracnaga'', ''cadosog'', ''lagoti'',. ''cocondato'', ''guinapas'', ''carangcang'', ''manloay'', ''manocnon'', ''manonglay'', ''paraya'', ''sumagyad'', ''sablay'', ''bulao'', ''yumocyoc'', ''tipocol''', ''dinamulag'', ''banglag''.
▲'''An pagka-eksakto nin pagtaram'''
An pagbabakal dakul na termino, may tokod na tataramon sa mga piling sitwasyon:
Line 47 ⟶ 40:
*''masahol'', mabakal nin baroto
Kun
▲'''Paghahabol asin pagbubulawan dakulang hanapbuhay kan soanoy na panahon
▲Kun ngonyan mayo na lamang o haros pawara na an pagbubulawan asin paghahabol igdi sa Kabikolan, an duwang ining industriya dakulaon na mga palakaya kan mga gugurang. Magaganinaw ini sa mga termino na pinawalat sa Vocabulariong ini. Dai na ngonyan araram sa modernong panahon an kadakul na tataramon manongod sa bulawan, halimbawa:
*''binatac'' (Ingles, gold chain),
*''dinogso' (Ingles, a kind of gold necklace),
Line 66 ⟶ 56:
*''rite'' (Ingles, gold pegs in teeth)
An Vocabulario ni Lisboa,
▲'''Literaryong paggamit nin mga taramon nareparo ni Lisboa'''
▲An Vocabulario ni Lisboa, saro pa, nagtaong gayong panandaan na an mga gugurang na Bikolnon maray magberso o magtokda nin mga literaryong komposisyon. Pinagtandaan ni Lisboa an mga pang-rawitdawit na mga tataramon, na saiyang minamarkahan sa mga siring na panaram: '''sirve solo para sus composiciones o coplas'''. Gamit sana daa sa pagberso o pagrawitdawit nin mga taramon.
Mga halimbawa kaini iyo an mga minasunod: ''honognan''/''bonsale'' (harong), ''muraca'' (aki), ''tabonton'' (halat), ''tigamba'' (tokad), ''bantiris'' (gapo), ''irabong'' (abay), ''yrago''(serpiente), ''siguin'' (arahit), ''orogan'' (langit), ''bontooan'' (bukid).
▲'''Pakagibo kan Vocabulario'''
▲Seguro natural nang may mga kakundian an pakagibo kan Vocabulario huli na lang gayod sa makuring sitwasyon sa pag-imprenta kadtong panahon.
▲Enot na kakulangan iyo an mayong toltol na "padoon" sa pagsayod kan mga tataramon kun baga ini pahuros, pa-ogdo' o nataong doon sa enotan na silaba. Halimbawa, dai maaraman kun an entri niyang '''cuyog''' boot sabihon idtong ''sira'' o ''magsunod sa ibinoboot''. An ortograpiya pang ginamit si sa Kastilang paagi, kaya an ''rawitdawit'' nakasurat ''rauitdauit'', an ''dangog'', nakasurat ''dagnog'' na may kurit sa itaas kan "gn", an ''orog-orog'' (komposisyon literaryo, berso), nakasurat ''orogorog''.
Siring man an pagkasurunod kan letra sinunod kan sa lumang Kastila asin sa parteng ini nasala siya, o si pag-imprenta nasala an pakasunod kaini-- p. 276, PANGPANG -- MAANGSO' -- PANHINOLAY; P. 177, HIYANGTA--- HILAP--- HILAO.
Line 93 ⟶ 77:
*''presentarse delante de el juez'' habla
▲'''Saen pinompon an mga katagâ na iginuhit sa Vocabulario ni Lisboa'''
Dakula ining isyu ta an iba nagsasabi na kadakulan kan mga katagang tinipon ni Lisboa naghale daa sa Rinconada ta nag-estar daa nin haloy duman. Partikularmente nadestino talaga siya sa Oas asin sa Polangui. An iba nagsabi na nag-estar pa daa siya sa Nabua.
Mala ta ini an sinurat ni [[Jaime T. Malanyaon]] sa libro niyang ISTORYA KAN KABIKOLAN (p. 507) "Si Lisboa nangagin padi sa Oas, Polangui asin Nabua kaya an mga Bikol na tataramon hale sa rinconada". Kan 1990 si Malanyaon sinurat an ''Tambobong Nin Mga Piniling Tataramon sa Bikol'' pinag-tawan doon an paggamit kan Naga Bikol."
Si Malanyaon taga-[[Calabanga, Camarines Sur|Calabanga]], [[Camarines Sur]] alagad kan panahon niya dai pa on-line an obra ni Lisboa asin mayo pang nakamaan na mahingutong gayo an ginibo niya maliban ki [[Malcolm Mintz]] na inadalan na husto an lenggwaheng bikol asin guminibo siya nin haros sangkap na diksyunaryo kan bikol na nagguno pa ngani sa trabaho ni Lisboa.
Pero kun maanan na maray an Vocabulario ni Lisboa, maririsa na nagkukua siyang mga tataramon bako sa Rinconada kundi sa paralibot kan Naga. Nasasambit niya parati sa mga ehemplo an [[Canaman, Camarines Sur|Canaman]], Quipayo, [[Syudad nin Naga|Naga]], Paniquian (Panicauson), Milauod ([[Milaor, Camarines Sur|Milaor]]), Minalabag ([[Minalabac, Camarines Sur|Minalabac]]) [[Camarines sur]]], asin [[Bukid Isarog|Ysarog]] pero dai lamang
An lohika igdi dai magamit kan estruktura kan lenggwahe manta na makua nin bokabularyo sa ibang dyalekto o lenggwahe.
==An orihinal na Vocabulario ni Lisboa==
▲Ini an dakulang hapot ta nagadan si Lisboa taon 1628. Enot naimprenta ini 1728/1754. Labing sarong siglo pakagadan niya na an obra niya nakahiling liwanag. Ika-duwang edisyon pinalagda kan 1865 ni Obispo [[Francisco Gainza]] sa paimprentahan kan Unibersidad kan Sto. Tomas.
Alagad, an editor, siisay man siya, nagboot na magdugang nin mga entri na mayo man dati gayod ikinaag ni Lisboa. Sarong risang-risang ehemplo kaini an pagkaag kan panhinolay duman sa entri na "Bognag" (bungag), "Hay una de estalcalitas en el monte Colapnitan visitada por europeos en 1860 y 61." Si Lisboa dai man masasambitan an pagbisita ni [[Feodor Jagor]] sa lungib Kolapnitan duman sa [[Libmanan, Camarines Sur|Libmanan]] ta nangyari ini mga 200 na taon nang naglihis sa panahon niya.
Line 121 ⟶ 100:
:p. 45. '''ganso''', ave conocida. gangsa p. 100 '''vandera''', bandera'
▲Kaipuhan pang maray na hingutohan an Vocabulario ngani makua an mga simbag sa mga bagay na mayo pang kalinawan.
==Mga panluwas na takod==
* [http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?c=philamer;idno=AQA2025 An Vocabulario ni Marcos de Lisboa]
▲== Toltolan ==
{{reflist}}
| |||